Dnk dagi nukleotidlar ketma ketligi bo‘lib, u organizmdagi ma’lum bir

MUTATSIYALAR. 
Irsiy kasalliklarni shakllanishida mutatsiya muxim o‘rin tutadi. Mutatsiya degan 
tushunchani fanga birinchi bo‘lib, Gollandiyalik genetik G.De-Friz kiritdi. U ko‘p yillar davomida 
o‘simliklarda uchraydigan mutatsiyalarni o‘rgandi. Uni tarifiga ko‘ra mutatsiya bu irsiy 
belgilarning keskin o‘zgarish xodisasidir. Nukleotid kislota izchilligining o‘zgarishi 
m u t a t s i y a (mutatio) deb ataladi. Mutatsiyaning organizmga ta’siri natijasida uning 
belgilarida uzgarish paydo kiladi. 
Avvalo, DNKning o‘zgarishi oqsil modda aminokislotalari izchilligining o‘zgarishiga olib 
keladi. Masalan, gemoglobin molekulasi oqsilining tarkibi juda yaxshi o‘rganilgan. U 300 

---

aminokislotadan iborat. Shulardan biri bo‘lgan glutamin kislota valin bilan almashinsa, yarim oy 
shaklidagi (o‘roqsimon) hujayrali anemiya (kamqonlik kasalligi) rivojlanadi. Glutamin kislota 
manfiy zaryadli bo‘ladi. Glutamin kislota tufayli kislorodsizlangan gemoglobin molekulalari bir-
biridan itariladi, glutamin kislotaning o‘rnini egallagan valin esa neytral, ya’ni zaryadsizdir. 
Gemoglobinning o‘zgargan molekulalari bir-birini itarish xususiyatini yo‘qotadi va natijada 
kristalga o‘xshash struktura hosil qiladi. Eritrotsitlar o‘roqsimon shaklga kiradi, anemiya 
rivojlanadi. 
Shunday qilib, DNKning o‘zgarishi — mutatsiya, oqsilning o‘zgarishi esa mutatsiyaning 
birlamchi namoyon bo‘lishidir; gemoglobin molekulalarining chirmashib qolishi mutatsiyaning 
ikkilamchi zffekti hisoblanadi, organizmning anemiyadan nobud bo‘lishi esa mutatsiya ta’sirining 
oxiri, tugallanuvchi bosqichidir. 
Hozirgi vaqtda ikki xil mutatsiya isbot etilgan. Ba’zi hollarda bu o‘zgarish jinsiy 
hujayralarning xromosomalari soniga ta’sir etadi, ya’ni xromosoma aberratsiyalari yuz beradi, 
boshqa hollarda esa xromosomaning alohida gen strukturasi o‘zgaradi va bunda genli yoki nuqtali 
mutatsiya hosil bo‘ladi. 
Nobud qiluvchi mutatsiyalar organizmning yashash qobiliyatini keskin pasaytiradi. Shu 
tufayli odamlarda amavrotik idiotiya, miopatiya, Gentington xoreyasi, leykodistrofiya va hokazo 
kasalliklar yuz beradi. 
Irsiy kasalliklarga olib boradigan gen mutatsiyalari va xromosoma aberratsiyalarining 
kelib chiqishiga asosan rentgen nurlari, ionlashtiruvchi radiatsiya, harorat ta’siri, turli-tuman 
kimyoviy (masalan, fosfororganik va xlororganik moddalar) va fizik omillar sabab bo‘ladi. 
Kimyoviy birikmalardan iprit, formaldegid, xloralgidrat, asetofenon, teobromin, urotropin, 
kofein, papaverin, uretan, simobning organik birikmalari ta’sirida o‘simliklar va bir qator 
hayvonlarda mutatsiyalar vujudga kelishi tajribada aniqlangan. 
Tabiatda organizmga ziyon yetkazadigan mutatsiyalardan tashqari, foydali mutatsiyalar 
xam uchrab turadi. Masalan: seleksionerlar o‘simliklarning sovuqqa va turli kasalliklarga 
chidamli bo‘lishiga, hosildorligini oshirish va sifatini yaxshilashga, shuningdek hayvonot zotlarini 
yaxshilashga yordam beradigan mutatsiyalarni kashf etganlar. 
Bir necha g‘oyalar mavjud: 

Mutatsiyalar to‘satdan paydo bo‘ladi. 

Mutatsiya natijasida xosil bo‘lgan yangi belgilar turg‘undir. 

Mutatsiyalar irsiy bo‘lmagan o‘zgaruvchanlikdan farqli o‘laroq, o‘zgaruvchanlikning o‘rta 
me’yoriy shakli tevaragida uzluksiz qator xosil qilmaydi, chunki mutatsiya natijasida sifat 
jixatdan o‘zgarish sodir bo‘ladi. 

Mutatsiyalar xar xil ko‘rinishlarda paydo bo‘lib, foydali va zararli bo‘lishi mumkin. 

Mutatsiyalarning uchrash extimoli o‘rganilgan organizmlar soniga bog‘liq. 

O‘xshash mutatsiyalar bir necha marta paydo bo‘lishi mumkin.