Джонов. М. Назаров, С. Юкирова, К. Юл даш кв


Биоцидларни детоксикация (зарарсизланиш) жараёни



Download 3,67 Mb.
Pdf ko'rish
bet72/76
Sana17.07.2022
Hajmi3,67 Mb.
#813079
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   76
Bog'liq
тупроқ муҳофазаси. мирзажанов к, назаров м, с.зокирова, е.юлдашев

7.5. Биоцидларни детоксикация (зарарсизланиш) жараёни
Д алаларни пестицид билан ишланганда уларни 1-2 фоиз 
усимликни зарарланган жойига тушади, к°лган кисми тупрок 
ва усимликни устига сепилади, кейинчалик ёмгир, шудринг 
билан ювилиб тупрокк
3
тушади, сугорилганда у кисман сув 
билан ювилиб бош ка жойларни ифлослантиради.
Агар токсин моддалар кам парчаланадиган гуру\га мансуб 
булса, уни йук килиш анча кийин булади. Детоксикация 
килиш дан максад за^арларни тула парчалаб юбориш лозим, 
лекин тупрок зарралари уларни адсобция килади, натижада, 
тупланиш доим о меёрида туради. Пестицидлар адсорбцияси 
тупрок турига, унинг механик таркибига, органик моддалар


микдорига, уни таркибий кисмларига, сув режими ва бошка 
хоссалар билан бокпивдир. Кумли ва кумок тупроклар токси- 
кантларни кам рок адсорбция килади. Тупрокни механик тар- 
киби адсорбция жараёнига фаол таъсир этади, чунки юзага 
тушган дори шимилиб крлишга борликдир. А йникса, адсорб­
ция минералогик таркибга 
6
о р л и к
булишини куплаб олимлар 
гуру\и доимо куп суриб олади (каолинитга Караганда). Диквант 
гербициди монтморлиант томонидан 85, каолинитда 5 мг (100 г 
тупрокда) суриб олинган. Бунда факатгина минерални устки 
юзасини суриб олмай, у заррачалараро бушликда \ам булиши 
аникданди, каолинитда эса факат юзани узида сурилган. Триа- 
зин гербициди устида утказилган тадкикртлар курсатишича 
(тупрокни лойсимон минераллари ва гербицид тризионни 
узаро богликлигини аниклаш максадида) му^ит PH ва РКга 
богликдик борлиги кай даражада намоён булиши асосан 
Куйидагиларга кура таъсир механизми содир булса керак: 1) 
Агар PH РКга тенг ёки кам рок булса триазинлар адсорбцияси 
катионларни алмашинуви даражасида боради. Яъни,
Т Н + + (катион) - лойка Р < РК - (лойка)+ + (катион)+
1) М аданийлаш ган тупрокдарда Р микдори РК дан юкори 
булса, 
триазин 
молекуляр 
\олатда 
водород 
ва 
диполр 
борланишлар оркали адсорбция килинади:
Т + (катион) — лойка PH > РК — катион — лойка
2
) PH микдори ошиб бораверганда триазин адсорбцияси 
катионлар карама-карш илиги сабабли кескин камаяди.
(катион) + П + Т.Н - лойка Р ^ ^ РК(катион) лойка ПТН
Улар адсорбция \олатдан эритма куринишига утади. 4) PH 
камайганда лойка минералларни маркази водород ионлари б и ­
лан тулганда, триазин молекулалари водород ионлари билан 
биргалаш иб лойкани устки кисмида тупланади:
Т + Н - лойка 
Т.Н. — лойка.
3) Агар PH камайган му^итда камайиб кетса, триазин ад­
сорбцияси 
секинлаш ади, 
чунки 
унга 
водород 
ионлари 
Каршилик килади:
Н + + Т.Н. лойка < Р £ Т .Н + - лойка.


Тупрокдаги органик моддалар ундаги бошка кушилмаларга 
Караганда суриш кучига эгадир, у органикани сифатига ва тар- 
кибига ута боглик, булади. Масалан, триазин гербицидидан 
булган атрозин PH — 7,0 булганда лойкасимон минерал мон- 
тм орилланит томонидан 4,3 м кг/г адсорбция кдлинса, илмий 
гуру\и билан 5,3 м кг/г сурилган, каолинит эса умуман адсорб­
ция к,илинмаган. Худди шу атрозин гербиниди торфни устки 
Кисмида 91,8 м кг/г сурилган, пастки кисмидагисида эса, 21,5 
м кг/г сурилган х,олос. Баъзи тадкикотлар (М ак Глэмери ва 
бошк. 1996) пестицидларни адсолрбция килиниш и гумин ки- 
слотасида фулрвога Караганда юкори булади деб уктирилади. 
Биоцидлар фаоллашган кумир томонидан тез ва куп адсорбция 
Килинади, ш унинг учун бехосдан тризиан гуру\ига кирувчи 
гербицидлар тупрокка тукилса ёки сепилса тезда уша ерга ф а­
оллаш ган кумир вакт утиши билан тупланиш хоссапарига эга­
дир, уларни сурилиш куйидагича ошиб борувчи уринлар олган: 
пропазин; атрозин; симазин; прометон; прометрин.
М очевина гуру\ига мансуб гербицидларда адсорбцияланиш 
Куйидаги тартибда ортиб боради: мочевина фенурон метилмо- 
чевина диуран линурон небурон хлорксурон. Биоцидлар ад­
сорбцияланиш даражаси тупрокни намлиги билан карама- 
Карши равиш да содир булади, яъни намлик ортганда кескин 
камаяди.
Харорат адсорбцияланишга таъсир этади: Масалан, PH 8,5 ва 
х,арорат 0° булганда атрозинни сурилиши 50° Караганда 4 марта 
тезрок утади. Харорат ошганда атрозинни десорбцияси руй бера­
ди. Демак, \арорат паст вактда тупрокка сепилган гербицидлар 
устки кисмида узок сакланиб туради, \арорат кутарилганда (ёз 
бошланишида) эса яна узининг за\арли хоссаларини намоён этиб 
бетона утларга таъсирини курсата боради.
Тупрокни пестицидлардан тозалашда табиий кечадиган 
д истилляция ва учиш жараёнида \ам анчагина а\ам иятга эга.
Д истилляция дейилганда сув бумари билан биоцидларни 
аралаш иб кетиш идир, бунда поляр булмаган моддалар кучли- 
р ок дистилляция булади. Полярли биоцидлар жуда кам дисти- 
ляц ия булади. Учиб йуколиши тупрокни устки заррачаларида 
юз беради, ш унингдек юксак таранглик (упругость) булган пес- 
тицидларга мансубдир.
Гербицидлардан триазин гуру\ига мансублари энг куп 
бугланади, айникса, метокситриазин ва умуман учрайдигани- 
хлортриазинлардир. Ф енилтиотриазин гуру\дагилар 90 марта


кам учувчан булади, масалан 2,4-Д эфирига нисбатан учувчан- 
лик биоцидларда \арорат ортиши билан купайиб боради. М а­
салан, артозин, симозин, диурон, мопуронлар фаоллиги 40-82° 
да 40-90 фоизгача камайган. Умуман, биоцидлар тупрокда 
к,алинрок, кумилса учиши анча секин боради. Биоцидларни чи- 
риб йук, булиш ини \озиргача биз турли иомиллар таъсирида 
руй бериш ини куриб чикдик, лекин улар тупрокда парчаланиб 
кетадими? Бутунлай йук, булиб кетиш — детоксикация жараёни 
пестицидларни зах,ирасиз \олатга тула утиб кетиши ва бир неча 
компонентларга ажраганда юз беради. Токсикантларни парча­
ланиб кетиш и оксидланиш , к,айтарилиш ва гидролиз жараён- 
ларида, улртрофиалетли нурланиш таъсирида руй беради.
Биоцидлар фотокимёвий реакциялар орк,али чириётганда 
уларни молекуласидаги араматик ядро булганидан нурни кучли 
узига тортганидан (200-300 нм даги узун нурлар) парчаланиш 
бош ланади. 
М асалан, нур тулкини 200 нм булганда 143 
ккал/м ол энергия х,осил к,илади. 300 да эса 95 ккал/мол пайдо 
булади. М аълумки, карбон-карбон белбогини узиш учун 
88 
ккал/м ол керак булади, карбон-водородини эса 98 ккал/м ол, 
кислород-водородли богланиш эса 119 ккал/мол зарурдир. 
Улртрофилетли нурлар жуда куп бирикмаларни парчалай ола- 
ди, купгина биоцидлар оксидланиб 3-4 таркибига парчаланади, 
тупрокдаги сув ва намликка дучор булиб улар анчагина хав- 
ф сиз х,олатга утадилар. Масалан, феноллар оксидланиб аввало 
гидрохинон ва пирокатенгинга, кейинрок, гидрооксилланиб 
тетраоксибензолги утади, у эса конденсацияга учраб гумин ки- 
слотасига айланиш и мм. Пестицидларни оксидланиш уларни 
кимёвий структурасига богликдир. М асалан, алкилбензосуль- 
фонатлар тармофли занжирсимон булганликларидан оддий 
тармок,ларга к,араганда 7 марта кам парчаланди.
Гидролиз натижасида уз фаоллигини тиофос ва фталос бир 
неча марта камайтириб юборади. Худди шунга ухшаш синазин, 
атразин гербицидлари \ам чирий бошлайди. Умуман, триазин 
гурух,идагилар аввало дезаминлдаш ади, бунда битта иккита ам- 
миногурухига булинади. Кейин гидролизланади. Хлор ва ами- 
ногурухига булинади, ундан аммонии, аммелид, C O j ва N H

\о си л булади (Дубах, 1957, Добровольскийдан олинди).
Пестицидлар детоксикацияси биологик омиллар таъсирида 
х,ам руй беради, улардан энг биринчиси микроорганизмлар 
таъсирида руй беради, улар яшашлари учун карбон, азот, ф ос­
фор ва калийни узлаштирадилар, бу муддатлар эса токсикант-


лар таркибида \ам бордир. М икроблар ва уларнинг ферментла- 
ри 
таъсирида 
биоцидларни 
гидролизи, 
оксидланиши 
ва 
кайтарилиш и руй беради.
Биоцидлар оксикарбонлар ва ароматик карбон кислоталари 
таъсирида 
\а м
парчаланади, 
бундай 
микроорганизмларга 
Arthrabacter Sp, Coryn eboeterium Sp, Boeterium glabtome, 
achrom obacter Sp, Tlovobacterium agratiee, Nocarcha S.N. Opoca, 
N. С о аасал ар мансубдир.
А лиф атик кислотларни айниксча Arthrabacter билан яхши 
кечади. E
f
кислоталарини хлорли гуру^ини парчалашда де- 
хлорланиш и лозим, чунки микроорганизмларни ферментатив 
мослашуви ^уй беради. Енсен (Jensen 1937) фикрича гидролиз 
окибатида хлор атоми ажралади.
R - » СОО~ + Н 20 -> R-COO + Н + + С1

I
С1 
о н
Бундай реакциянинг ма^сулоти акси ва кетакислоталар 
булиш и мумкин. Юк;оридаги бактериялардан ташкари бу гу- 
рухдаги гербицидларни парчаланишида prendomanas бактерия- 
си, Trich derm a viride, penicellua Sp, Agpetgieelig Sb. Замбуругли, 
актаном ицетолари к,атнашади. Nocardia Sp, Streptomyces Sp. 
Psendom onas Sp. Бактерияси корбоминли ва тиокарбаминли 
кислоталар ^осил этилган биоцибларни парчалашда иштирок 
этади, Ф енилмочевина гуру^идагилар эса Psendomanos Sp, Sar- 
oina Sp, бактериялари билан, Penicelum Sp, Asperqielus Sp. зам- 
буруглари том онидан парчаланиши аник^анган, биз юкорида 
органик моддалар купгина токсин моддалар тупланиш макони 
булиш ларини айтган эдик, лекин улар токсин моддаларини 
парчалаб юборувчи турли хилдаги микроорганизмларни (деток- 
сикацияловчи) узида туплайверади. Х,озирги кунда баъзи 
усимликларда \а м гербицидларни парчаланиши руй беради де- 
ган талк,инлар булиб турибди, аммо аник, механизм *ал 
булганича йук, ш унинг учун бу \ак,ида ^озирча )^улоса к,илиш 
мумкин булмай турибди. \о з и р г и пестицидларни тулик парча­
лаб йук, килиш усуллари охиригача етмаган. Шундай килиб 
пестицидлар Уз таркибидаги токсин моддалари билан тупрокни 
за^арлаб турипти, якин орада улардан мух,офаза килиш нинг 
усулларини ишлаб чикилиш и аник, шунда биз авлодлар учун 
экологик соф тупрок колдирган буламиз.


1. Угитлар таркибидаги за\арли крбилиятга эга булган эле- 
ментлар, ионлар, бирикмаларни айтинг.
2. Азотли угитларнинг кандай хусусиятларидан канон, 
Кайси 
тупрокларни му^офаза к^илиш керак?
3. Ф осфорли угитлар ва тупрок, ифлосланиши деганда ни- 
мани тушунасиз?
4. Ф осфорли угитларда кандай зах,арли элементлар мавжуд?
5. Калийли угитларни тупрокка салбий таъсири борми?
6
. К,андай лолларда ва к,ачон тупрок, огир металлар билан 
ифлосланади?
7. Радионуклидлар нима, тупрок, билан кандай алокадорлиги бор?
8
. Пестицидлар нима, детоксикация жараёни кандай, качон 
кечади?
9. Биоцидлар, уларни эрозияга богликдиги.
10. Биоцидпардан, пестицидлардан тупрокни му\офаза кдлиш 
йулларини айтинг.



Download 3,67 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   76




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish