|
Statistik toʻplam deganda ma’lum bogʻlanishda bir xil sifat xususiyatlarga
ega boʻlgan birliklar yigʻindisi tushuniladi. Bunga yoʻnalishi bir xil boʻlgan
shirkat xoʻjaliklari toʻplami misol boʻla oladi. Statistik toʻplamdan, statistik yoki
statistik koʻrsatkichlar tizimini farq qilmoq kerak. Statistik koʻrsatkich deb u
yoki bu hodisani raqamlar yordamida ifodalovchi miqdorlarga aytiladi.
Koʻrsatkichlar tizimi deb oʻzaro bogʻliq hodisa va jarayonlarni bir
butunligicha umumlashtirib, tavsiflovchi yaxlit tizimga aytiladi. Aholi, milliy
boylik, yalpi ichki mahsulot kabi qator koʻrsatkichlar tizimiga misol boʻla oladi.
Statistika fani mustaqil fan sifatida oʻzining predmeti bilan bir qatorda maxsus
usuliga ham ega. Tabiat va jamiyatda sodir boʻladigan ijtimoiy hodisalarni bilish,
tadqiq etish va borliqni oʻrganishga yondashish usuli statistikaning uslubi (metodi)
deb ataladi. Hamma fanlar, shu jumladan, statistika fani uchun ham umumiy uslub
dialektik uslub hisoblanadi.
Dialektik uslubning mohiyati shundan iboratki, u tabiat va jamiyatda sodir
boʻladigan ijtimoiy hodisalarni oʻzaro bogʻlanishda, rivojlanishda, taraqqiyotda
deb bilishni taqozo etadi. Ushbu hodisalar bir-biri bilan uzviy bogʻlanib, oʻzaro
ta’sir kuchida boʻladi, natijada oʻzgarish sodir boʻladi. Ushbu harakat tinimsiz
davom etadi. Masalan, odam tabiat bilan moddiy ne’matlar ishlab chiqarish
orqali bogʻlangan. Bu bogʻlanish negizida inson mehnati yotadi. Mehnat
jarayonida insonlarning oʻzaro ishlab chiqarish munosabatlari yuzaga keladi,
oqibatda shu munosabatlar asosida insonlarning turli xil aloqalari vujudga keladi,
ya’ni siyosiy, huquqiy, mafkuraviy va boshqa aloqalari ham vujudga keladi. Shu-
ning uchun oʻrganilayotgan hodisalarni kuzatayotganda ulardagi tomonlarni
alohidalikda, bir-biridan ajralgan holda emas, balki ularning barcha tomonlarini
33
birgalikda, oʻzaro bogʻlanishda deb oʻrganishi zarur. Shunday qilinganda ijtimoiy
hodisalar holati va harakati hamda oʻzgarishiga toʻgʻri baho beriladi va ilmiy asos-
langan xulosalar chiqarish imkoni tugʻiladi.
Statistika dialektik uslubning qoidalariga suyangan holda oʻz predmetini
oʻrganish uchun zarur boʻlgan maxsus xususiy usullarini ishlab chiqqan. Bunday
usullar qatoriga, ommaviy statistik kuzatish, kuzatish ma’lumotlarini jamlash va
guruhlash, turli-tuman umumlashtiruvchi koʻrsatkichlarni hisoblash, statistik
ma’lumotlarni jadval, grafiklarda rasmiylashtirish kabilar kiradi.
Statistika predmetini oʻrganishda, qoʻllaniladigan har xil usullar toʻplami
statistika fanining uslubiyati (metodologiyasi) deb ataladi. Statistik tadqiqot ushbu
usullarning chambarchas oʻzaro bogʻlanishi asosida olib boriladi.
Statistik tadqiqot 3 bosqichni oʻz ichiga oladi. Statistik tadqiqotning ilk
bosqichi statistik kuzatish hisoblanadi. Statistik kuzatish deb oldindan ilmiy
asosda tuzilgan dastur boʻyicha ijtimoiy hodisalar toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni
toʻplash va ularni qayd qilish jarayoni tushuniladi.
Statistik tadqiqotning ikkinchi bosqichi statistik kuzatish ma’lumotlarini
jamlash va guruhlash hisoblanadi. Bu bosqichda statistik kuzatish yordamida
olingan ma’lumotlar bir tizimga solinadi, qayta ishlanadi, tekshiriladi va
guruhlarga boʻlinadi.
Kuzatilayotgan hodisani har tomonlama tavsiflovchi umumlashtiruvchi
koʻrsatkichlarni hisoblash va ularni iqtisodiy-statistik tahlil qilish jarayoni
statistik tadqiqotning uchinchi va oxirgi bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda
ijtimoiy hodisalarning oʻzaro bogʻliqligi va qonuniyatlari tahlil qilinadi, ilmiy
asoslangan xulosalar chiqariladi.[34, 8-9]
Statistika ijtimoiy hayotda muhim oʻrinni egallaydi, shuning uchun uni
toʻgʻri tashkil qilmasdan turib, mamlakat istiqbolini aniq va toʻgʻri belgilab
boʻlmaydi.
Respublika hukumati shu nuqtayi nazardan statistikani tashkil etish va uni
rivojlantirish masalasiga katta e’tibor berib kelmoqda. Sobiq Ittifoq davrida
mavjud boʻlgan statistika mamlakatimiz mustaqilligi davrida birinchi marta
34
1992-yilda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 5-avgustdagi
Farmoni bilan statistika organlari qaytadan tashkil qilindi. Ushbu farmonga koʻra
mamlakatning istiqbolini belgilash qoʻmitasi bilan statistika bosh boshqarmasi
birlashtirilib, ularning oʻrniga yagona Istiqbolni belgilash va statistika qoʻmitasi
tashkil etildi. Viloyat, shahar va tumanlarda ham ushbu qoʻmitaning tegishli
organlari tashkil qilindi.
Qoʻmita va uning organlari hukumatni zarur ma’lumotlar bilan ta’minlashda
oʻz vazifasini ma’lum darajada muvaffaqiyat bilan bajarib keldi. Bozor
munosabatlari sharoitida yanada uning rolini koʻtarish zarurati tugʻildi. Bozor
islohotini yanada chuqurlashtirish va iqtisodiy boshqarishning bozor uslublarini jo-
riy etishda ularning rolini yanada koʻtarish, xalqaro norma va andozalarga
muvofiq istiqbolni belgilash va statistikaning yanada samarali ishlashini tashkil
qilish maqsadida ushbu qoʻmita va uning organlari Prezidentning 1997-yil 15-
maydagi farmoni bilan qaytadan tashkil qilindi. Istiqbolni belgilash va statistika
qoʻmitasi oʻrniga Makroiqtisodiyot va stastistika vazirligi tashkil qilindi. 2002-
yildan boshlab esa bu vazirlik Davlat statistika qoʻmitasi va Iqtisodiyot vazirligiga
boʻlindi. [41]
Joylardagi qoʻmita organlari ham qayta tashkil qilingan vazirlik organlariga
aylantirildi. Qoraqalpogʻiston Respublikasida Iqtisodiyot vazirligi, viloyatlar va
Toshkent shahrida iqtisodiyot va statistika bosh boshqarmalari, Respublika shahar va
tumanlarida iqtisodiyot va statistika boʻlinmalari tashkil qilindi. Hozirgi paytda vilo-
yatlarda iqtisodiyot va statistika bosh boshqarmasi qoshida statistika boshqarmasi,
shahar va tumanlarda iqtisodiyot va statistika boʻlinmasi tarkibida statistika va
hisoblash ishlari markazi faoliyat koʻrsatmoqda.
Korxona va tashkilotlarda, idora va vazirliklarda statistika bilan shugʻullanuvchi
boʻlimlar tashkil qilingan. Maxsus statistika boʻlimi boʻlmagan korxona, tashkilot va
muassasalarda statistika masalalari bilan shugʻullanish vazifasi iqtisod boʻlimiga
yoki buxgalteriya boʻlimiga yuklatilgan. Demak, bunday korxonalarda statistika
ishini bosh buxgalter yoki bosh iqtisodchi tashkil qiladi.
Korxona va tashkilotlarda, idora va vazirliklarda tashkil qilingan statistika
35
ma’muriy statistika deb ataladi.
Ma’muriy statistika bilan shugʻullanuvchi boʻlimlar ma’muriy jihatdan
oʻzlarining yuqori tashkilotlariga (organlariga), metodik jihatdan esa iqtisodiyot va
statistika va uning joylardagi boshqarma va boʻlimlariga boʻysunadi.
Iqtisodiyot vazirligi va statistika qoʻmitasi tomonidan ishlab chiqilgan
Nizom va yoʻriqnomalar talablari asosida barcha statistika organlari hamda
Davlat statistika qoʻmitasi oldida hisobot beruvchi korxona va tashkilotlar, idora
va vazirliklar ishlashlari shart.
Do'stlaringiz bilan baham: |
