Диссертацияларининг асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар ва Россия

Дилфуза ИСРАИЛОВА,
иқтисод фанлари номзоди, 
Андижон машинасозлик институти доценти
Меҳнат мигрантлари пул ўтказмаларининг
мамлакат иқтисодиётига таъсири
ларни қабул қилувчи мамлакатлар қаторига – АҚШ, 
Канада, Ғарбий Европанинг ривожланган давлат
-
лари, Австралия, Бирлашган Араб Амирликлари, 
Саудия Арабистони ва бошқа давлатларни кирит
-
моқдалар. Мигрантларни етказиб берувчи донор 
мамлакатлар қаторига – Филиппин, Жазоир, То
-
жикистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Польша ва 
бошқаларни, шунингдек мигрантларни қабул қи
-
лувчи транзит давлатларга Россия, Латвия, Эстония 
ва бошқаларни киритиш мумкин.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, 2020 йилда 
умумий мигрантлар сони 281 млн.кишини ташкил 
этиб, 2010 йилдаги кўрсаткичларга қараганда 60,0 
млн кишига, 2000 йилдаги қараганда 108,0 млн ки
-
шига ошди. Ёки 2000 йилда дунё аҳолисининг 2,8 
фоизини, 2010 йилда 3,3 фоизини ва 2020 йилда 3,6 
фоизини ташкил қилди. [1] 
УЎК: 331.556.4
1 - жадвал
Халқаро меҳнат миграциясининг ўсиш динамикаси
№
Йиллар
Мигрантлар сони, млн.киши
Аҳоли 
таркибидаги 
улуши, %
1
1995
174,0
2,8
2
2000
192,0
2,8
3
2005
221,0
3,2
4
2010
249,0
3,3
5
2015
258,0
3,4
6
2019
272,0
3,5
7
2020
281,0
3,6
 Манба:
 Жаҳон миграцияси тўғрисидаги ҳисобот 2020 йил. 
Меҳнат мигрантларнинг 52 фоизини эркаклар,
48 фоизини аёллар ташкил қилади. Мигрантлар
-
нинг 74 фоизини 20-64 ёш оралиғидаги инсонлар, 
14 фозини 20 ёшгача бўлган ёшлар ташкил қилади. 
Бундан хулоса қилиш мумкинки, айрим мамлакат
-
лар меҳнатга лаёқатли аҳолисини маълум қисмини 
йўқотиб бормоқда. Бу эса уларнинг иқтисодиётига 
салбий таъсир қилиши мумкин. [2]

---

153
№ 2 (13)
Апрель-июнь, 2021 йил
Миграция жараёнларидаги халқаро пул ўтказма
-
лари ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётига 
катта фойда келтиради, шу қаторда қашшоқлик ва 
тенгсизликнинг камайишига олиб келади, соғлиқни 
сақлаш ва таълим тизимларидан фойдаланиш имко
-
ниятларини яхшилайди. Масалан, ЮНЕСКО ҳисо
-
ботларига кўра, халқаро пул ўтказмалари умуман паст 
ва ўрта даромадли мамлакатларда таълимга ижобий 
таъсир кўрсатади. Хусусан, Лотин Америкасида шах
-
сий пул ўтказмалари оқими натижасида таълимга 
сарфланган маблағлар ўртача 53 фоизга, Африка ва 
Осиёдаги 18 мамлакатда эса 35 фоизга ошди [3].
Жаҳон банкининг ҳисоб-китобларига кўра, 
ушбу икки мамлакат гуруҳига рўйхатдан ўтган пул 
ўтказмалари 2018 йилда 529,3 млрд.АҚШ долла
-
рини ташкил этиб, улар тўғридан-тўғри хорижий 
инвестициялар оқимидан (461,9 млрд. доллар) ва 
ривожланишга расмий ёрдамдан (2017 йилда 162,6 
млрд. доллар) ошиб, энг катта ташқи молия манбаи 
бўлди. Шунга қарамай, шахсий пул ўтказмалари 
динамикасини ҳаракатга келтирувчи омиллар ҳар 
бир мамлакатда фарқ қилади.
2018 йилда дунёдаги барча мигрантлар пул ўт
-
казмаларининг умумий ҳажми 689,4 млрд. АҚШ 
долларини ташкил этиб, бу кўрсаткич 2017 йилдаги
596,0 млрд. АҚШ долларига нисбатан 93,4 млрд. 
АҚШ долларига ўсган. [4] Бу ўтказмаларнинг 450 
млрд. доллари ривожланаётган мамлакатлар ҳис
-
сасига тўғри келди. Миграция статистикасининг 
кўрсатишича, кўчиб борганларнинг пул жўнатма
-
лари йирик капитал оқими бўлиб, ривожлантириш 
мақсадида расман ажратилган ёрдамга қараганда 
3 баробарга кўпдир. Бу уларнинг 15 фоиз даромад
-
лари холос. Қолган 85 фоизини мигрантлар яшаб 
турган мамлакат иқтисодиётига (солиқлар, ижти
-
моий тўловлар ва бошқалар) сарфлайдилар [5].
2015 йилда мигрантлар дунё аҳолисининг 3,3 
фоизини, даромадлари дунё ЯИМ нинг 9,4 фоизини 
ташкил қилдилар. Глобал ривожланиш маркази маъ
-
лумотларига кўра, агар барча чегаралар очиб ташлан
-
са, дунё ЯИМ га 78 трлн. доллар қўшилиши мумкин.
Меҳнат мигрантларининг пул ўтказмалари учун 
асосий донор мамлакат АҚШ бўлиб, у ердан 2017 
йилда глобал пул ўтказмалари оқимининг 14,6 фои
-
зи юборилган. Пул ўтказмаларининг аксарияти Ло
-
тин Америкаси мамлакатларига юборилади, Мекси
-
ка ҳали ҳам асосий пул қабул қилувчи ҳисобланиб, 
Қўшма Штатлардан юборилган пул ўтказмалари
-
нинг бешдан бири унинг ҳиссасига тўғри келади. 
Бу Мексикадан келган мигрантларнинг кўплиги би
-
лан боғлиқ бўлиб, улар Қўшма Штатлардаги жами 
мигрантларнинг деярли 25 фоизини (11,6 миллион 
киши) ташкил этади. Хитой (10,9%), Ҳиндистон 
(7,9%) ва Филиппин (7,5%) ҳам АҚШдан пул ўт
-
казмаларининг асосий олувчиларидир.
Мигрантлар юборган пул ўтказмалари бўйича 
биринчи учликка БАА (9,5%) ва Саудия Арабисто
-
ни (7,7%) ҳам кирди. Бу 1973 йилдан кейин шакл
-
лана бошлаган Форс кўрфази мамлакатларидаги 
меҳнат мигрантларининг юқори концентрацияси 
- жаҳон нефть нархларининг кескин ўсиши дав
-
ри билан боғлиқ. Ушбу мамлакатларда ишчи кучи 
иммиграциясида аҳолининг меҳнат бозорида кам 
иштироки ҳамда уларнинг малакаси даражасининг 
етарли эмаслиги катта аҳамиятга эга. 
2015 йилда БААда аҳоли умумий сонига нисба
-
тан мигрантларнинг улуши 88,4 фоизни ташкил 
этди. 2017 йилда БАА ва Саудия Арабистонидан пул 
ўтказмаларининг асосий олувчилари Ҳиндистон, 
Покистон ва Миср бўлди. 
Жами трансферт оқимининг 10% дан ортиғи 
Швейцария ва Германиядан юборилган бўлиб, 
трансфертларнинг аксарияти бошқа Европа давлат
-
лари томонидан қабул қилинган. 
2017 йилда мигрантлар пул ўтказмаларининг 
глобал оқимининг 4,4 фоизини ташкил этган Рос
-
сия – МДҲ мамлакатлари ва Украинага ўтказма
-
ларнинг асосий донори ҳисобланади. Хитойдан 
трансферт олувчилар асосан Филиппинлар, Корея 
Республикаси ва Япониядир.
Чиқиб кетган шахсий пул ўтказмаларининг 
ЯИМга нисбатан энг катта нисбати Люксембург 
(2017 йилда мамлакат ЯИМнинг 20,3%) ва Форс 
кўрфази мамлакатларида, яъни Уммон (ЯИМнинг 
13,9%), БАА (ЯИМнинг 11,6%) ва Қувайт (ЯИМ
-
нинг 11,4%) ни ташкил этган. 2006 йилдан бери 
Ҳиндистон ва Хитой мигрантлар пул ўтказмала
-
рини олувчи асосий давлатлар бўлиб, 2018 йилда 
улар дунёдаги жами трансфертларнинг 20 фоиздан
ортиғини ташкил қилдилар.
2017 йилги мамлакатлараро пул ўтказмаларига 
кўра, Ҳиндистонга пул ўтказмалари асосан БАА 
(барча ўтказмаларнинг 20,0 %), АҚШ (17,0 %) ва 
Саудия Арабистонидан (16,3 %) юборилган. 2018 
йилда Ҳиндистонга пул ўтказмаларининг 14,0 фо
-
изга ўсишига асосан Кераладаги сув тошқини ва 
шу билан бирга меҳнат мигрантларининг оилала
-
рига моддий ёрдамнинг кўпайиши сабаб бўлди. 

---

154
Iqtisodiyot: 
tahlillar va prognozlar
Хитойга мигрантлар томонидан ўтказилган пул
-
ларнинг ярмидан кўпи АҚШ ва Гонконгдан келган. 
Мексика (глобал тушумларнинг 5,2%), Филиппин 
(4,9%) ва Миср (4,2%) ҳам мигрантларнинг пул ўт
-
казмалари бўйича етакчи бешта мамлакат қаторига 
киради. Шуни таъкидлаш керакки, Филиппин ва 
Мисрда мигрантлар трансфертлари иқтисодий ри
-
вожланишда муҳим роль ўйнайди, чунки улар ҳар 
бир мамлакат ЯИМнинг 10% дан ортиғини ташкил 
қилади.
Жаҳон ўтказмаларининг 10% дан ортиғи Фран
-
ция, Нигерия ва Покистонга юборилади. Германия 
ва Вьетнам ҳам пул ўтказмалари оладиган ўнта 
мамлакат қаторига киради. Шундай қилиб, транс
-
фертларни олувчилар орасида иккита ривожланган 
давлат бор бўлиб, улар Франция ва Германиядир. 
Уларга асосий трансфертлар Шимолий Америка ва 
қўшни Европа мамлакатларидан келади. 
Шуни таъкидлаш керакки, Германия юборил
-
ган пул ҳажми бўйича иккинчи ўринни эгаллай
-
ди. 2016 йилда Германиядан юборилган жами пул 
жўнатмалари 4,2 млрд. еврони ташкил этди. Бу 
кўрсаткич 2015 йилга қараганда 700 млн.еврога 
ошган. Германиядан Сурияга пул жўнатмалари 
2015 йилдаги 18 млн.евродан 2016 йилда 67 млн.
еврога ортди. 
Туркияга пул ўтказмалари 2016 йилда 800 
млн.еврони ташкил этди (барча ўтказмаларнинг 
19,2%). [6] Эҳтимол, бу меҳнат мигрантлари
-
нинг ўз мамлакатларига ўтказмалари эмас, балки 
икки ёки ундан ортиқ самаранинг комбинация
-
сидир. Чунки, Туркияда яшаш шароитларини 
яхшилаш учун маблағ сарфлаш ўрнига, баъзи 
оилалар Германияда ўз позицияларини кучайти
-
риши мумкин, бу ерда 3 миллиондан ортиқ турк
-
лар ва курдлар яшайди (уларнинг ярми Туркия 
фуқаролигига эга). 
Меҳнат миграцияси молиявий инвестиция 
операцияларини кўпайтирувчи омиллардан бири 
ҳисобланади. Ҳозирги вақтда ривожланаётган
мамлакатларга хусусий капиталнинг оқиб келиши 
жадал суръатларда ўсиб бормоқда. Хусусий капи
-
тал оқимининг 82 фоизи 135 та ривожланаётган
давлатнинг 20 тасига келиб тушган. Дунё аҳоли
-
сининг 51 фоизи яшаб турган иқтисодий ривожла
-
ниши паст бўлган мамлакатлар - 1990 йилдан 2008 
йилга қадар ушбу капитал оқимининг 8,5 фоизини 
олган. Халқаро валюта фондига ўз тўлов ба
-
ланслари ҳақида маълумот берадиган 80 та мамла
-
катдан 52 таси ишчи кучини экспорт қилищдан 
даромад кўради.
Кўпгина қабул қилувчи мамлакатлар учун пул 
ўтказмалари оқими ушбу мамлакатларга кўрсатила
-
диган расмий молиявий ёрдамлар ҳажмидан ортиб 
кетди ва кам таъминланган аҳоли қатламларининг 
иктисодий кийинчиликларни енгиш учун самарали 
восита ҳисобланади. Улар оркали “ўз-ўзига” ёрдам 
тамойили амал қилади. 
Ўзбекистон ҳам жаҳон ижтимоий- иқтисодий 
тизимининг бир қисми сифатида халқаро миграция 
жараёнларининг фаол иштирокчиларидан бирига 
айланди. Мамлакатимиз фуқароларининг хорижда 
касбий фаолиятни кўрсатиш ҳуқуқи Ўзбекистон 
Республикасининг “Аҳоли бандлиги тўғрисида”
-
ги Қонунида (1998 йил май) эълон қилинган ва 
мустаҳкамланган. Меҳнат миграцияси жараёнлари 
соҳасида ташкилий-ҳуқуқий негиз яратилиши Ўз
-
бекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 
1993 йил 14 июлдаги “Ишчи кучини oлиб кириш вa 
oлиб чиқишни тaртибгa сoлиш тўғрисида”ги 353- 
сонли Қароридан бошланди.
Меҳнат мигрантларининг пул жўнатмалари 
республика иқтисодиёти тараққиётига яхшигина 
ҳисса қўшмоқда. Меҳнат миграцияси ҳажмлари 
ошишини ҳисобга олганда, ҳозирги вақтда Ўзбе
-
кистонга меҳнат мигрантларидан келаётган пул 
ўтказмалари, яъни иқтисодий самара 6 млрд. АҚШ 
долларидан ошди.