Диссертация илмий раҳбар: филология фанлари доктори, доцент. О. С. Ахмедов Тошкент 2020 мундарижа

Банк-молия терминологиясининг ўзбек тилидаги лексикографик мезонлари

1	мотивланмаган лексемаларни изоҳланиши
2	мотивланган терминларни талқин қилиши
3	терминологик луғатлардан рус тилидан ўзлашган суффиксация усулидаги терминларни топиш
4	рус тилида сўз ясовчи аффикслар билан ясалган терминларнинг ўзбекча – чи аффикси билан алмаштирилишига мисоллар келтирилиши
5	русча-байнанлмилал қўшма терминларнинг ўзбек тилига ўзлашиш омилларини изоҳлаши
6	Хорижий тиллардан ясама терминларининг ўзбек тилига калькалаш орқали ўзлашиши йўлларини билиш
7	ўзбек тили терминологиясида русча префиксоидлар (аффиксоидлар) ёрдамида ясалган термин-калькаларни шарҳланиши
8	“Ўзбек тили изоҳли луғати” тузилиш тартибидан хабардор бўлиш
9	изоҳли луғатларда омонимлар ва полисемантик сўзларнинг берилишини талқин қилиши

Этимологик луғатларнинг тузилиш тамойиллари хусусида сўз юритганда ўзбек тилидаги ягона этимологик луғат деб ҳисобланган, Ш.Раҳматуллаев томонидан тузилган “Ўзбек тилининг этимологиклуғати”ини алоҳида қайд этиш ўринлидир. Луғат мақолалари талқини сўз билан ёки ҳавола этилган сўз билан бошланади ва улар қатъий алифбо тартибида жойланиб, бош ҳарфлар билан изчиллик асосида берилган.

Ўзбек тили терминларининг аксарияти мотивланган, яъни сўз-терминлар (қўшимчалар қўшиши билан ясалган), термин-қўшма сўзлар ҳамда семантик (асосан метафорик) кўчим асосида ҳосил қилинган терминлардан ташкил топган. Шу билан бир қаторда терминларнинг муайян қисми мотивланмаган, яъни ўзбек тилининг ўз содда сўзлари, ўзлашмалар, термин-калькалар ва антропонимлардан метонимик кўчим воситасида воқеланган истилоҳларни ташкил қилади.
Сўнгги йилларда инглиз тили лексикографиясида тил ҳодисаларини лингвокултурологик тамойиллар ва омиллар билан боғлиқ ҳолда акс эттириш тенденцияси кузатилмоқда. Тилнинг шаклланишида, унинг такомиллашиб, бойиб бришида маданиятнинг ўзига хос ижобий таъсири мавжуд. “Longman English Dictionary of Language and Culture, Macmillan Dictionary” сингари луғатларни нашрдан чиқиши лингвокултурологиянинг сермаҳсул натижаларидан бири десак муболаға бўлмайди.
Лексикография соҳасида амалга оширилган тадқиқот ишларни таҳлил қилиб, қайд этилган ёндашувлар ва тамойилларни қўллаб - қувватлаган ҳолда бизнингча банк-молия соҳасида, яъни лексикографиясида амалий ишларни самарали ташкил қилиш мақсадида қуйидаги масалаларга алоҳида эътибор қаратишимиз лозим:
- икки тилли (инглизча-ўзбекча, ўзбекча – инглизча) ва изоҳли банк-молия терминлари луғатларини яратишдан олдин соҳага оид терминларнинг ўзига хос (интеграл ва дифференциал) хусусиятлари ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлиш зарур;
- инглиз ва ўзбек тили банк-молия терминларининг лексик-семантик тавсифини грамматик (морфологик), фонетик, лексикологик, синтактик, стилистик аспектлардан ташқари экстралингвистик омилларини аниқлаш ҳамда соҳага оид терминларнинг ўзаро парадигматик муносабатларини илмий асослаш лозим;
- лексикографик усул ва воситаларнинг янгилаш, расм ва чизмаларга асосланган таърифлар, кўрсатмалар, таркибий жадваллар киритиш зарур;
- соҳалараро турли хил вазиятларда полисемантик терминлар ҳар хил маъноларини англатишини ҳисобга олиш (терминни ҳар бир вазиятдан келиб чиқиб изоҳини бериш), терминларни детерминлашув ва ретерминлашув ҳодисаларига учрашига муносабат билдириш;
- банк-молия терминлари нафақат изоҳли ёхуд икки - уч тилли луғатларда акс этиши, балки ҳар бир терминнинг этимологияси келтирилган луғатларни яратиш зарурлиги;
-тўғри, тушунарли аниқ ва қисқа таъриф (дефиниция)ларни ишлаб чиқиш лозимлиги (яъни, баъзи банк-молия терминларнинг дефиницияси мураккаб ифодаланган ва тушунарсиз берилган).