Dinshunoslik asoslari

Qadimgi Misrda umumdavlat xudolariga sig‘inishning vujudga kelishi to‘g‘risida turli diniy ta’limotlar mavjud. Ular orasida Geliopol maktabining ta’limoti alohida ahamiyatga ega. Unda to‘qqizta umumdavlat xudosi haqida hikoya qilinadi. Ushbu ta’limot «yenneada» deb ataladi. Unga ko‘ra, dastlab ibtidoiy ummon timsoli sifatida Nun mavjud bo‘lgan. Nundan abadiyat xudosi - Atum ajralib chiqqan. Atum qanotli ilon qiyofasida tasvirlanadi. U xudolar - Shu va Tefnutlarni yaratgan. Ulardan xudolar - Geb va Nut tug‘ilgan. Keyinchalik havo xudosi - Shu osmon ma’budi Nutni yer xudosi - Gebdan ajratgan. Geb va Nut nikohidan o‘lib-tiriladigan tabiat timsoli, narigi dunyo xudosi - Osiris, hosildorlik, suv va shamol ma’budi - Isida, o‘lgan odamlar ruhiga homiylik qiluvchi ma’bud - Neftida, cho‘l xudosi - Set tug‘ilgan. Umumdavlat xudolariga dastlab Atum rahbarlik qilgan. Lekin hokimiyatga da’vogarlik qiluvchi xudolar bilan raqobatda u quyosh xudosi Ra (Amon Ra)ga yengilgan. Miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri - II ming yillikning boshlarida Ra o‘z hokimiyatini yanada mustahkamlagan.

Memfis shahri maktabining kosmogonik (grekcha kosmogonia - dunyoning paydo bo‘lishi degan ma’noni anglatadi) ta’limotiga ko‘ra, Ptax (yaratuvchi xudo, Memfisda o‘liklar xudosi sifatida ulug‘lanadi, u mumiyolangan odam qiyofasida tasvirlanadi) borliqni va barcha xudolarni yaratgan. Ptax borliqni so‘z va ijodiy qobiliyati yordamida yaratadi, deb hisoblangan. Ilohiy iroda uning yuragida paydo bo‘lgan. Xristianlikda ham borliqning vujudga kelishi to‘g‘risida shunga o‘xshash ta’limot mavjud. Havariy (apostol) Ioanning yevangeliyasida xudo borliqni so‘z orqali yaratganligi qayd etilgan.

Qadimgi misrliklar xudolarni qudratli va qasoskor g‘ayritabiiy mavjudotlar deb bilganlar. Odamlar xudolarga xizmat qilish uchun yaratilgan, agar ular o‘z burchlarini unutsalar yoki ularni sidqidildan bajarmasalar, xudolarning g‘azabiga duchor bo‘ladilar, deb hisoblangan. Shu bois davlat xazinasi va fuqarolar shaxsiy daromadining juda katta qismi xudolarga bag‘ishlangan, ya’ni ibodatxonalar qurilishi, qurbonliklar va boshqa ko‘plab diniy marosimlarni bajarishga xarajat qilingan. Masalan, fir’avn Xufuning maqbara (piramida)si miloddan avvalgi XXVII asrda yuz mingdan ortiq kishilar tomonidan 20 yil davomida qurilgan.

Xudolar totemizm ta’sirida dastlab asosan xo‘jalikda foydalaniladigan uy hayvonlari qiyofasida tasvirlangan. Keyinchalik diniy ta’limotning takomillashib borishi bilan ular odam yoki yarim odam, yarim hayvon qiyofalarida tasvirlangan. Masalan, Osiris, Isida, Xator kabi xudolar odam qiyofasida, Gor burgut boshli odam, Set xo‘tik boshli, Tot laylak boshli mavjudot qiyofalarida tasvirlangan.

Diniy qarashlarda totemizm bilan birga animizmning ta’siri kuchli bo‘lgan. Bu o‘lgan odamlarni ko‘mish marosimida yaqqol namoyon bo‘lgan. Rivoyatlarda aytilishicha, odamning ruhi o‘lmaydi. Insonda «Ka» va «Ba» ruhlari mavjud. Ular turli vazifalarni bajaradilar. «Ka» ruhi odam vafot etganidan keyin jismda qoladi. «Ba» ruhi esa tanani tark etib, narigi dunyoda safarini davom ettiradi va oxir-oqibatda ilgarigi jasadga qaytib keladi. Shundan keyin odam qayta tiriladi va abadiy rohat-farog‘at hukmron bo‘lgan ilohiy jamiyatda hayotini davom ettiradi.

Odamning qayta tirilishi uchun bir qator vazifalarning hal etilishi talab qilingan. Birinchi navbatda «Ka» ruhini tanada saqlab qolish kerak bo‘lgan. Buning uchun marhumning jasadi mumiyolangan. Agar mumiyo vaqt va tabiat kuchlarining ta’sirida chirib ketsa, qo‘shimcha vosita sifatida qabrga kishining tasviri chizilgan yoki haykali qo‘yilgan. «Ka» ruhining tanada saqlanib qolishi «Ba» ruhining narigi dunyoda xudo bilan savol- javob va turli xavf-xatarlardan muvaffaqiyatli o‘tishiga yordam beradi deb hisoblangan; ikkinchidan, «Ba» ruhi narigi dunyoda kishining tirikligida qilgan ishlari uchun xudo oldida javob beradi deb hisoblangan. Bundan o‘ta olmasa ruhni ajdaho yutib yuborgan, oqibatda uning narigi dunyodagi safari yakunlangan. So‘rovdan ijobiy natija bilan o‘tgan ruh esa tanaga qaytgan va odamning qayta tirilishiga qadar Ialu vodiysi (jannat)ga tushgan.

Qadimgi Misrda siyosiy hokimiyatning markazlashuvi va davlat rahbarining cheklanmagan hokimiyatga ega ekanligi jahonda birinchi bo‘lib yakkaxudolilik ta’limotining yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Miloddan avvalgi XV asrning oxirlarida mamlakatni boshqargan fir’avn Amenxotep IV (oqsuyak zodagonlar va kohinlarning hokimiyatni undan tortib olish uchun kurashiga zarba berish maqsadida) diniy islohot o‘tkazgan. Islohot natijasida ko‘pxudolilik bekor qilingan va yagona xudo Aton (Quyosh)ga sig‘inish joriy qilingan. Eski ibodatxonalar yopib qo‘yilgan va ularning mulklari musodara qilingan. Mamlakatning poytaxti yangi qurilgan Axetaton shahriga ko‘chirilgan. Fir’avn o‘zini Exnaton (Atonga xush yoqadigan) deb atalgan. Lekin islohot uchun hali tarixiy zarurat pishib yetilmagan va jamiyat yakkaxudolikni qabul qilishga ham tayyor bo‘lmagan. U ko‘proq siyosiy ahamiyatga ega bo‘lib, oqsuyak zodagon va kohinlarning jamiyatdagi iqtisodiy va siyosiy qudratiga zarba berish maqsadida amalga oshirilgan. Shu bois uning muvaffaqiyatsizlik bilan tugashi oldindan ma’lum bo‘lgan. Fir’avn vafot etganidan keyin diniy islohot bekor qilingan va u dahriy deb la’natlangan. Vaqt o‘tishi bilan avvalgi xudolarga sig‘inish yana qayta tiklangan.

Xulosa sifatida qayd etish kerakki, Qadimgi Misr dinining g‘oyalari O‘rta dengiz havzasidagi G‘arb va Sharq xalqlari madaniyatining vujudga kelishi va rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ruhning o‘lmasligi, narigi dunyo, kishining xudo oldida javobgarligi va qayta tirilishi kabi fikrlar keyinchalik mintaqada vujudga kelgan yakkaxudolik ta’limotlarining g‘oyalari sifatida qabul qilingan hamda Qadimgi Misr madaniyatining rivojlanishiga ta’sir etgan. Qadimgi Sharq madaniy markazlarining ta’sirida O‘rta dengiz havzasida antik (lotincha antique - qadimgi degan ma’noni anglatadi), ya’ni Yunoniston (Gretsiya) va Rim davlatlarining madaniyati vujudga keldi.

Qadimgi Gretsiya diniy tizimi

Qadimgi Gretsiya diniy tizimi antik madaniyatning tarkibiy qismi sifatida boshqa qadimgi dinlar kabi uzoq rivojlanish bosqichidan o‘tgan. Bu davlatda diniy tizim Qadimgi Sharq sivilizatsiyalaridan o‘zgacha shart- sharoitlarda yuzaga kelgan va rivojlangan. Gresiyada Misr va Mesopotamiyadagi kabi yirik daryolar bo‘lmagan. Xo‘jalikning asosini tashkil etuvchi agrar sohada ekin maydonlari lalmikor yerlar bo‘lib, ularning asosiy qismi xususiy mulkdorlarga qarashli bo‘lgan. Mamlakatning siyosiy tuzumi klassik qulchilik munosabatlariga asoslangan shahar-davlatlardan tashkil topgan. Ma’lumki, Qadimgi Gretsiyadan farqli o‘laroq, Qadimgi Sharqda qullar hech qachon asosiy ishlab chiqaruvchi kuch bo‘lmagan.

Birinchi bo‘lib Qadimgi Gretsiyada davlatni demokratik boshqarish shakli paydo bo‘lgan. Keyinchalik cheklangan demokratiya deb ba- holangan davlat boshqaruv shakli, garchi juda ko‘p kamchiliklari bo‘lsa- da, aholining ma’lum bir qismiga keng huquq va erkinliklar bergan. Cheklangan demokratiya odamlarning o‘z ichki qobiliyatlari va is- te’dodlarini namoyon qilishlari uchun Sharq davlatlaridagiga nisbatan keng imkoniyatlar yaratgan. Insonning oliy qadriyat ekanligi to‘g‘risidagi g‘oya paydo bo‘lgan va rivojlantirilgan. Yuqorida qayd etilgan xususiyatlar mamlakat diniy tizimida o‘z aksini topgan.

Qadimgi Gretsiya diniy tizimi rivojlanishini ikki bosqichga bo‘lib o‘rganish mumkin: birinchi bosqich miloddan avvalgi III ming yillikning oxiridan II ming yillikning oxirlarigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Birinchi bosqich Minoy (miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri - miloddan avvalgi II ming yillikning birinchi yarmi) va Axeya (miloddan avvalgi 1500 - miloddan аввалги 1100 йиллар) даврларига булинади.

Миной davrida diniy qarashlar, ibtidoiy din shakllarining таъсири кучли булганлиги сабабли жуда содда булган. Diniy ta’limotda табиатни jonli ва g‘ayritabiiy кучга ega deb tasavvur qilish, xudolarni yarim odam, yarim hayvon qiyofasida тасвирлаш, афсоналар vositasida диний ta’limotni tushuntirish кенг qo‘llanilgan. Табиат voqeliklari qatorida она ер алоЬида улугланган. Грекларнинг диний ривоятларига кура, бутун олам Yerdan paydo булган.

Diniy qarashlarda она заминни zaminni ва унга unga grek jamiyatida Ьали matriarxatning ta’siri kuchli ekanligi va деМончилик xo‘jalikning asosiy tarmog‘iga aylanganidan dalolat beradi. Лекин ijtimoiy hayotda ibtidoiy din shakllarining ta’siri qanchalik kuchli bo‘lmasin, qudratli xudolarga sig‘inish uzil-kesil qaror topgan va keng yoyilgan. Дастлаб xudolar tabaqalarga bo‘linmagan. Keyinchalik Krit orolining yirik shahar- davlat atrofida birlashtirilishi (miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri) natijasida xudolar darajasida ham tabaqaviy bo‘linishlar boshlangan. Zevs xudosi (grekcha zeus - yorug‘ osmon degan ma’noni anglatadi; osmon, yorug‘lik, momaqaldiroq va chaqmoq худоси) bosh xudo va Minoy pod- sholarining ajdodi sifatida ulug‘lana boshlangan. Xudolar asosan odam (antropomorf) ва кисман ярим yarim , yarim hayvon (zoomorf) qiyo- falarida tasvirlangan. Tabiat voqeliklarida g‘ayritabiiy mavjudotlar (yarim xudolar) mavjudligiga ishonish saqlanib qolgan.

Bu davrning diniy tizimida totemistik tasavvurlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Afsonalarga кура, подшоЬ ва давлат Ьокимияти асослари asos­lari ва davlat hokimiyati кушилишларидан пай до булган. Ъукиз qo‘shilishlaridan тимсоли булган. Шу боис унинг тасвири tasviri буюмларbuyumlarкийим-кечакларkechaklarmaishiy безаклари ва бошка жойларда куплаб joylarda .

Miloddan avvalgi XV asrdan boshlab Qadimgi Gretsiyaning katta qismini Axeya qabilalari bosib olgan. Shuning uchun miloddan аввалги XV асрдан miloddan asrdan XI asrgacha bo‘lgan muddat Axeya davri deb ataladi. Axeya qabilalari bosib olingan xalqning ilg‘or madaniyatini, jumladan dinini yo‘q qilib tashlamaganlar. Axeyaliklar greklar diniy tizimini qabul qilganlar. Ayni paytda o‘zlarining xudolaridan ham voz kechmaganlar. Natijada xudolarning vazifalari o‘zgargan va yangi xudolar yuzaga kelgan. Shu vaqtdan e’tiboran hosildorlik va uzumchilik xudosi - Dionis, dengiz xudosi - Poseydon, savdo-sotiq xudosi - Germes, urush xudosi - Aresga sig‘inish boshlangan. Ularning xudolar orasidagi mavqei mustahkamlangan va keyinchalik ular Olimpiya xudolari qatoriga kiritilganlar.

Qadimgi Gretsiya diniy tizimi rivojlanishining ikkinchi davri miloddan avvalgi XI asr oxirlaridan boshlangan. Bu Gomer («Iliada» va «Odisseya» dostonlarining muallifi) davri deb ataladi. Gomer davrining boshlanishi Qadimgi Gretsiyada asilzodalar (aristokratiya) hokimiyatining vujudga kelishi va mustahkamlanishi davriga to‘g‘ri keladi. Asilzodalar hokimiyatining mustahkamlanishi davrida diniy tizimda umumxalq xudolari guruhi ajralib chiqqan. Greklar ularni «Olimpiya xudolari» deb ataganlar. Olimpiya xudolari guruhining shakllanish davri uzoq vaqt davom etgan va miloddan avvalgi VI-V asrlarga kelib bu jarayon uzil- kesil yakunlangan. Olimpiya xudolari o‘n ikkita xudodan iborat bo‘lib, ularga Zevs boshchilik qilgan. U asilzoda xudolar Aid (o‘liklar podsholigi xudosi), Poseydon (dengiz xudosi) va boshqalarga tayanib dunyoni boshqargan. Zevs boshchiligidagi bosh xudolar guruhi umumxalq xudolari sifatida tan olinsa-da, aholi orasida juda ko‘p mahalliy xudolarga sig‘inish an’anasi saqlanib qolgan.

Xudolar shu vaqtdan boshlab odam qiyofasida tasvirlana boshlagan. Ular kishilarga nafaqat tashqi qiyofasi bilan o‘xshagan, balki oziq-ovqat, kiyim-kechak, mehnat va urush qurollari kabilardan foydalangan, hashamatli qasrlarda yashagan, odamlardek tug‘ilgan va insonlardagi illatlarga ham ega bo‘lgan. Xudolar odamlardan faqat ilohiy qudrati va boqiyligi bilan farq qilgan. Insonlar xudolarning qahrini keltirmaslikka va ularning e’tiborini qozonishga harakat qilib, hashamatli ibodatxonalar qurganlar, juda ko‘p qurbonliklar keltirganlar va xudolar sharafiga boshqa ko‘plab diniy marosimlar o‘tkazganlar.