Dimo Valentina Nikolaevna (1909-2003) qishloq xo‘jaligi fanlari doktori

Haroratning kunlik va yillik oʻzgarishlari kuzatiladigan tuproq qatlami faol qatlam deb ataladi.

• Harorat o'zgarishining tuproqqa chuqur tarqalishi Furye qonunlariga muvofiq sodir bo'ladi :
• 1. Tebranish davri chuqurlik bilan o'zgarmaydi, ya'ni. tuproq yuzasida ham, barcha chuqurliklarda ham ketma-ket ikkita harorat minimal yoki maksimal oralig'i kunlik kursda 24 soat va yillik kursda 12 oyni tashkil qiladi.
• 2. Chuqurlikning oshishi bilan amplituda tez kamayadi.

• Tuproqning kun davomida harorati o'zgarmaydigan qatlami doimiy sutkalik harorat qatlami deb ataladi. O'rta kengliklarda bu qatlam 70-100 sm chuqurlikdan boshlanadi.
• 3. Chuqurlikdagi maksimal va minimal harorat tuproq yuzasiga qaraganda kechroq sodir bo'ladi. Bu kechikish chuqurlikka to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Har 10 sm chuqurlikda kunlik maksimal va minimal qiymatlar o'rtacha 2,5-3,5 soatga, chuqurlikning har bir metriga yillik esa 20-30 kunga kechikadi.

• Rossiya va qo'shni mamlakatlarning tekis hududi uchun tuproq harorat rejimlarining tasnifi V. N. Dimo (1968) tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu tasnifga ko'ra, tuproqlar muzlatuvchi va muzlatmaydiganlarga bo'linadi.
• Tuproqning 0,2 m chuqurlikdagi o'rtacha yillik haroratiga, muzlashning davomiyligi va chuqurligiga qarab, harorat rejimining 4 turi ajratildi: abadiy muzlik, uzoq muddatli mavsumiy muzlash, mavsumiy muzlash va muzlamaslik.

Turli chuqurlikdagi tuproq haroratining uzoq muddatli kuzatuvlari materiallarini grafik tarzda taqdim etish mumkin.
Vertikal o'qda chuqurliklar, gorizontal o'qda esa vaqt (odatda oylar) chiziladi.
Grafikda har xil chuqurlikdagi tuproqning o'rtacha oylik harorati ko'rsatilgan. Keyin bir xil haroratli nuqtalar silliq chiziqlar bilan bog'lanadi, ular termal izopletlar deb ataladi .

• Termal izopletlar har oyda har qanday chuqurlikdagi faol tuproq qatlami haroratining vizual tasvirini beradi.
• Termoizopletni qo'llash:
• Mevali daraxtlarning ildiz tizimiga zarar etkazadigan tanqidiy haroratning kirib borishini aniqlash;
• Kommunal xizmatlar - quvurlarni yotqizishda;
• Melioratsiya - drenajlarni yotqizishda;
• Sanoat va yo'l qurilishi.

• Tuproqning termofizik xususiyatlari uning rangi, zichligi va tuzilishiga bog'liq.
• Tuproqning isishi va sovish darajasi ko'p jihatdan relyef shakliga, yon bag'irlarining yo'nalishiga va ularning tikligiga bog'liq. Gorizontal joylashgan hududlar bilan solishtirganda, shimoliy yarim sharning janubiy yonbag'irlari ko'proq issiqlik oladi, shimoliylari esa kamroq.
• Janubiy yarimsharda munosabatlar teskari.

• O'simliklar tuproq yuzasini qoplaydi va kiruvchi quyosh radiatsiyasining muhim qismini o'zlashtiradi. Ammo shu bilan birga, u samarali radiatsiya tufayli tuproqning sovishini kamaytiradi.
• Umuman olganda, o'simliklar ostidagi tuproq yozda yalang'och tuproqqa qaraganda sovuqroq, qishda esa issiqroq.

• Qishda tuproqning issiqlik rejimi asosan qor qoplami bilan belgilanadi.
• Qorning issiqlik o'tkazuvchanligi juda past bo'lib, bu tuproq va atmosfera o'rtasidagi issiqlik almashinuvini kamaytiradi. Shunday qilib, qor qoplami tuproqni chuqur muzlashdan va haroratning keskin o'zgarishidan himoya qiladi. Shuning uchun tuproqning muzlash chuqurligi qor chuqurligi oshishi bilan kamayadi.