Diktantlar

8-klass ushın bayan tekstleri

Qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpeleri. Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası,

1990, 186-bet

Sheshen bala

(Ertek)
Biyler balanı alıp Xiywaǵa jol tartadı. Bala jolda ketip baratırıp Xiywa xanınıń teńiz boyında, Xiywadan uzaqta jasawshı puqaralarına “yabıńdı kisnetpe, almawıtı baytalım ish taslaydı ”, dep ájiwa qılatuǵın sózleri yadına túsip, Xiywa xanına bir pánt bereyin dep oylaydı. Neshshe kún jol júrip Xiywaǵa jetedi.
Bala qalanıń shetinde bir jerge biylerdi toqtatıp, bir mıltıq, bir túe, bir eshki ákelip beriwin soraydı. Biyler hámmesin tayın etedi. Bala kóshe boylap iyt kórinse óltire beredi. Bul xabar xanǵa jetip, xan balanı shaqırtıp aladı. Bunnan keyin bala túege minip, eshkini aldına óńgerip sarayǵa kirip barıptı. Ǵazaplanǵan xan balaǵa:
-Qaydan kelgen balasań, nege iytlerdi atıp júrseń?-depti. Bala:
-Men teńiz etegindegi uzaqtaǵı puqarańızdıń birimen. Iytlerińnen dawısınan bizler tınısh uyıqlay almadıq. Sonnan keyin kelip atıp atırman,-deptı. Xan ashıwlanıp:
-Haw, aqmaq bala ekensen ǵoy, tuw alıstaǵı siziń elge Xiywanıń iytleriniń dawısı qalay jetedi,-dep balanı sógipti.
-Taqsır, biziń yabılardıń kisnegeni siziń almawıtı baytalıńızdıń qulaǵına jetkende, iytlerińizdiń dawısı bizlerge jetpeyme,-depti. Balanıń mına sózine tutılǵan xan ne derin bilmey tómen qaradı. Sonda xannıń “aqıllı” wázıri:
-Áy bala, sen jekkemiseń ya jası úlkeniń barma?-depti. Bala túeni kórsetip:
-Mınaw meniń jası úlkenim,-depti.
-Haw, jası úlken degenniń mánisin de bilmeytuǵın biyshara ekenseń-aw, aldıńda saqalı selkildegen jası úlkeniń barma dep sorap atırman?-depti wázir.
-Ha saqallı jası úlkendi soraysız ba,-dep eshkiniń saqalın uslap turıp: -Mine saqallı jası úlkenimiz,-depti. Usı waqıtta tunjırap atırǵan xan kúlip jiberip, qasındaǵı sheshen wáziriniń de baladan jeńilip qalǵanına hayran bolıptı.
Xan qasına balanı shaqırıp alıp:
-Bala, sen uzaqtan teńizdiń boyınan kelgen bolsań kim degenniń balasısań? Bunda nege keldiń?-dep soray beripti.
-Bala ózin tanıstırıp, tilegin aytadı: usı waqıtqa shekem biziń eldi qorlap, adam qatarına qospay keldińiz. Jılda salıqtı da basıp salıp, xalıqtı qıratuǵın boldıńiz. Mine sonsha ǵáziyneleriń tolı altındı xalıqqa jumsamay qurı saqlap qoyıpsız, ózińiz ólgen soń sonnan buyıratuǵını bir kepinlik shıt. Xalqıń ash-jalańash bolıp otırǵanda, siziń altın saqlap otırǵanıńız adamshılıqqa tuwrı keleme, taqsır,-depti.
Sonnan keyin xan da, xannıń wázirleri de bul balanıń danıshpanlıǵına, sheshenligine, mártligine hayran qalıpti. Solay etip bala teńiz boyındaǵı ellerdi Xiywa xanınıń bir jılǵı alım-salıǵınan qutqarıptı. (Ertek, 329 sóz).
Sózlik: Yabı-Almawıtı baytal-ájiwa.

Bayan jobası:

1. 
   Xiywa xanınıń xalıqtı masqaralawı.
   
2. 
   Balanıń xanǵa keliwi.
   
3. 
   Balanıń juwabı.
   
4. 
   Balanıń xannan tilegi.
   

N. Tóreshova. Ádildiń sózleri (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası, 1981, 20-21-betler.