Didaktik tamoyillari

O`qituvchi quyidagi vazifalarni bajarishi lozim bo’ladi
: 
1.
O`quvchilar bilish qobiliyatiga asoslanib, o’qish uchun qo’zg’atuvchi 
sabablar (motivlar) yaratish; 
2.
Berilayotgan ma’lumotlarni idrok etish uchun sharoit yaratish; 
3.
Ta’lim jarayonida bolalar ongida mavjud bo’lgan bilimlarga va shakllangan 
tajribalariga suyanib, ma’lumotlarni anglash, taqqoslab, tahlil etish va xulosalar 
chiqarishga undash; 
4.
O`quvchilarning olgan bilimlarini, amaliyotda qo’llash orqali ularda 
ko’nikma va malakalarni hosil etish hamda ularni mustahkamlash va 
takomillashtirish; 
5.
Bilimlar, ko’nikma va malakalarni doimiy amaliyotda qo’llanishini 
ta’minlash; 
6.
Ta’lim natijalarini tahlil qilish va o’quvchilarning keyingi istiqbolini tashhis 
etish va rejalashtirish. 
Didaktika tushunchasini Ya. Komenskiy ham ana shu yo’sinda sharhlagan. 
Uning bu boradagi fikr-mulohazalari 1657 yilda nashr etilgan 'Hammaga hamma 
narsani o’rgatishning universal sann’ati ifodalangan buyuk didaktika" nomli 
asarida bayon kilingan. Lekin Komenskiy didaktika faqat o’qitish san’atidangina 
emas, balki tarbiyalash san’atidan o’am iboratligini qayd qilgan va tarbiya har 

---

tomonlama ahloqiylik yunalishidagi fe’l-atvorni shakllantirishning zarur sharti 
ekanligini ham uqtirgan
1
. 
Didaktikani yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya’ni taniqli nemis 
pedagogi va faylasufi Iogann Genrix Gerbart didaktikaning asosiy nazariyasini 
ishlab chiqqunicha davom etgan. Binobarin didaktikani pedagogikaga 
bo’ysinadigan tarbiyalovchi ta’limning yaxlit va ziddiyatsiz nazariyasi sifatida 
talqin etadi. 
Gerbart va xususan uning izdoshlari ana shu nazariyaning rolini hisobga olib 
didaktikaning asosiy vazifasini - darsda bayon qilinadigan material ekanligini rad 
etdilar. Gerbart kontseptsiyasiga muvofiq o’qituvchi asosan o’quvchilarni yangi 
o’quv materialini o’zlashtirishga doir harakatlarini tahlil 
 QI
lishi lozim edi. 
Bugungi kunda fan va texnika shunday tezlikda taraqqiy topmoqdaki, maktab 
ta’limi bilan ularning ketidan quvib etish mumkin emas. Lekin maktabni bitirgan 
yoshlar albatta o’zlari bilmaydigan ilmiy kashfiyotlarga, jamiyatni 
rivojlantirishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yangi tizimga duch keladilar. 
Lozim darajadagi aqlga, irodaga va xissiyotta ega bo’lgan kishilargina notanish 
ma’lumotlarni tezroq o’zlashtirib olishi mumkin. 
O`quvchilarni kamol toptirishda optimal natijalar beradigan o’qitish 
jarayonining ilmiy-pedagogik asoslarini ishlab chiqish zaruriyati tug’ildi. 
O`quvchilarning kamol topishi ta’lim jarayonida amalga oshishi sababli bilim va 
malakalarni o’zlashtirishga qaratilgan didaktik tamoyillar ma’lum natijalarni 
beradi. Lekin vazifa qandaydir natijalarga erishishdan emas, balki o’quvchilarni 
kamol toptirish uchun o’qitishning eng yuqori samaradorligini ta’minlashdan 
iboratdir. Buning uchun esa, o’quv jarayonining qurilishini ishlab chiqish kerak. 
Didaktikada tarbiyalovchi dunyoqarashni shakllantirish masalalari ko’riladi, ta’lim 
jarayonida o’quvchilarda mustaqillnkni, tashabbuskorlikni va shaxsning boshqa 
ayrim sifatlarni tarbiyalash vazifalari tahlil qilinadi. Mana shunday muhim 
masalalarning ko’rib chikilishi ta’lim jarayonida ta’lim-tarbiyaning birligini 
ta’minlashga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonida didaktik tamoyillar muammosi jahon 
pedagoglarining hamma davrlarda diqqat e’tiborida bo’lgan. Bu borada 
mutaxassislar erishgan yutuklar bilan birga, shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, 
hozirga qadar ta’lim tamoyillari tizimining ilmiy asoslari mukammal ishlab 
chiqilmagan. Ta’lim tamoyillari boshqa didaktik kategoriyalar kabi, pedagogika 
fanining zamonaviy rivojlanish darajasi va yosh avlodni tarbiyalash sifati 
talablariga ko’ra aniqlashtirilishiga muhtojligi sezilmokda. Pedagogik adabiyotlar 
tahlili shuni ko’rsatadiki, ta’lim tamoyillari ijtimoiy hayot o’zgarishi, pedagogika 
fanining rivojlanishi bilan o’zgarib turadi. Ayrim didaktik tamoyillar o’rniga. yangi 
didaktik tamoyillar keladi. Tahlillar shuni ko’rsatadiki, har bir ta’lim tamoyillari u 
yoki bu mutaxassis olim tomonidan ta’lim tamoyillari qatoriga kiritilgan. Masalan, 
A.Komenskiy tomonidan ta’limda tabiiy moslik, ko’rgazmalilik, ta’limda ketma-
ketliklar, K.V.elnitskiy tomonidan ta’limda onglilik, Skvortsova tomonidan ta’limda 
1