Dialektologik amaliyot

MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JURNALISTIKA FAKULTETI, FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH (O'ZBEK TILI)
YO’NALISHI 302-GURUH TALABASI
Abdimurodova Shaxrizodaning

“DIALEKTOLOGIK AMALIYOT” ishi

Amaliyot rahbari : Yulbarsov O

TOSHKENT – 2021

1.Shevasi o‘rganilayotgan aholining yashash joyi haqida umumiy ma’lumot, aholining milliy tarkibi,ularda o‘zbeklarning nisbiy miqdori, aholi punkti atrofidagi sheva vakillari, boshqa millat vakillari haqida ma’lumot.
Biz, Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universitetining talabalari mana ikkinchi kursni ham tamomlab yozgi ta`tilni boshlab oldik. Poytaxtimizdan hamma bir olam taassurotlar ila o‘zlarining tumanlariga, tumanlariga, qishloqlariga va ovullariga qaytdilar. Biz ikkinchi kurs davomida turli qiziqarli va ajoyib fanlarni o`rgandik. Ikkinchi kurs davomida biz qiziqarli fanlardan biri dialektologiya, ya`ni shevalar haqidagi fanni juda qiziqish bilan o`rgandik. Ustozimiz tomonidan berilgan yozgi amaliy mashg`ulotimiz esa bu fan haqidagi bilimlarimizni yanada boyitib, mustahkamlashga, o`zimiz yashab turgan hudud shevasini o`rganishga xizmat qiladi.
Men bu amaliy mashg`ulotni boshlashga astoydil kirishdim. Ustozlarimiz bergan bilimlari orqali o`z yashab turgan hududimiz haqida ma`lumotlar to`pladim. Mustaqil ona vatanimizning issiq va chekka viloyati hisoblangan Surxandaryo viloyatining Muzrabot tumanida yashayman. Bu joylar anchagina keng hududni qamrab olgan. Uning hududida yuzdan ortiq qishloqlar mavjud. Aholisi asosan, o‘zbeklar; shuningdek, tojik millatiga mansub qishloqdoshlarimiz ham bor. Mahallamiz mehnatkashlari asosan, qishloq xo‘jaligi bilan shug`ullanishadi. Qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i dehqonchilik. Shuningdek, bog‘dorchilik, chorvachilik, pillachilik ham rivojlangan.
1. Shevaning o‘zbek shevalari tasnifidagi o‘rni.
Tumanimiz aholisining asosini qipchoq vakillari tashkil etadi. Bu sheva vakillarining tub aholi shevasiga ta`siri sezilmaydi. Lekin tuman aholisi o`ziga xos shevada gaplashmayadi.
Shevamizning grammatik xususiyatlari quydagilardan iborat:
1.So`z boshidagi y tovushi o`rniga j aytiladi.
Masalan: yo`l –jo`l, yur – jur.
2. Ko`pincha so`z oxiridagi g` tovushi o`rniga v tovushi ishlatiladi.
Masalan:sog`aman – sovaman , tog`- tov .
3. So`z oxiridagi q undoshi ba`zi so`zlarda nutqda talaffuz qilinmaydi, tushib
qoladi: quruq –quri.
4.Asosan orqa qator unlilar , ba`zan old qator unlilar ham ishlatiladi:
Ana ,aya so`zlarida old qator a unlisi ishlatilsa αnor so`zida orqa qator unlilar ishlatiladi.
5.Hozirgi zamon qo`shimchasining -yapti shakli ishlatiladi: kelyapti , boryapti, ketayapti, chopayapti, uxlayapti.
6. B tovushi o`rniga p ishlatiladi : borip kelay, opkelay.
7. Tushum kelishigining –di , -ti variantlari ishlatiladi: ukamdi, gapti.
8. Qaratqich kelishigi o`rniga tushum kelishigi ishlatiladi: ukamni kitobi.
9. Jo`nalish kelishigining -a varianti ham ishlatiladi : dadama, ukamma.
10. Shevamizda - LAR qo`shimchasi hurmat ma`nosida ishlatiladi: Dadam aytdilar, Bovam keldilar .
11.Chiqish kelishigining - dan , - tan , -nan variantlari qo`llanadi.
Masalan : ishtan , uydan , kimnan .
12. Bazan r undoshi o`rniga l undoshi ham ishlatiladi : devor – devol.
13. Ba`zan p undoshi o`rniga v undoshi talaffuz qilinadi :
Topib bermoq - tovib bermoq .
14. Ch undoshi o`rniga sh ishlatiladi : uchta - ushta .
15. S undoshi o`rniga ch ishlatiladi : soch – choch.
16. Qator kelgan bm undoshlari pp tarzida talaffuz qilinadi:boribman – borippan .
17. B undoshi o`rniga m : bundan – mundan , bunday –munday , buni – muni .
18. Ikkilamchi cho`ziqlik : shahar – sha:r .
19. Spirantizatsiya hodisasi : sabzi –sovzi, og’zi-ovzi.
20. Eliziya hodisasi : o`ta olmadi – o`tolmadi, bo`lar ekan –bo`laykan , olib ke opke , Solix aka -Soli aka , Abdusattor – Absattar .
21. Reduksiya : tiriklay – tirilay , nasiya - nasya .