Devonu lug’otit turk



Download 37,14 Kb.
bet9/10
Sana27.04.2022
Hajmi37,14 Kb.
#585690
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Reja Qadimgi turkiy adabiy atamaning o’rganilishi Devonu lug’o

IRQ BITIGI
Irq – bashorat qilish, aytib berish, topish. Bitik-yozuv, kitob. Demak, irq bitigi – bashorat qilish, kelajakni aytib berish haqidagi kitob, ya’ni folnomadir (qarang: Drevnetyurkskiy slovar, 676-bet). Qam irqladi – qom-shomon bashorat qildi (DLT, III, 443-bet). Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida bu xil mavzudagi asarlar yaratilgan bo’lib, ular «Irq bitigi», islom davri atamashunosligida esa «Ta’birnoma» deb yuritilgan. Bashoratgo’ylik butun jahon xalqlari o’rtasida mavjud an’anadir. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan shaxslar osmon jismlari orqali inson taqdirini belgilashga harakat qilganlar. Kelajakda bo’ladigan voqyea-hodisalarni oldindan aytib berganlar.
Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida ikkita irq bitigi yaratilgani ma’lum. Ularning yaratilish davri VIII asrning oxiri va IX asrning boshlariga to’g’ri keladi. Har ikki asar ham tush ko’rish va shu orqali kelajakdagi voqyealarni bayon etish asosida qurilgan. Irq bitigining birinchisi moniy yozuvida bitilgan va unda 13 ta hodisa hamda buyumning ta’biri berilgan. Professor N.Rahmonov bu asardagi ta’birni mazmuniga ko’ra ikki guruhga bo’ladi:
1. Inson faoliyati va ruhiy holatiga aloqador ta’bir. Bu guruhga uchrashmoq, jang qilmoq, kamaymoq, yuz o’girmoq, sevinmoq, qarshi kelmoq, huzur-halovat topmoq, bola tarbiyalamoq kabi tush ta’birlari kiradi.
2. Biror jism, joy, tabiat hodisalarining tushdagi ta’biri. Bu guruhga quyosh, tog’, chuqur quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi ta’biri kiradi. Мoniy yozuvidagi «Irq bitigi»ni o’zbek olimlaridan birinchi bo’li N.Rahmonov tarjima qilgan va bu asarning o’ziga xos xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot bergan. Kitobdagi fol – tush ta’birlaridan biri shunday:


Agar tog’ degan tush kelsa,
Ta’biri shunday bo’lar:
Tog’liq yerdan tog’ yuksalar, bo’rtiq paydo bo’lur,
Tuproq ustida tuproq paydo bo’lar,
Bir tepalik o’rtaga chiqar.
Tirmashmoq istarsan, to’g’ridir,
Oshmoq istarsan, yuksakdir.
Teng – tushing orasida sarasi bo’lasan,
G’avg’odan, shovqindan uzoq tur.
Axmoq kimsalarga, janjalga yaqinlashma.
Xastalik darddan xalos bo’lasan.
Мol-mulking ko’payadi.
Senga qarshi bo’lgan kimsalar
Qum ustiga quyi tortib,
Ishi bitmagan insonlar kabi bo’lur.
Yeru ko’kka sevinchingni soch,
Ko’p xayrli ishlar qil,
Yana huzur-halovatga yetishasan.

Ikkinchi «Irq bitigi» Urxun-Enasoy yozuvlari guruhiga mansub asardir. U runiy yozuvda bitilgandir. Toshga emas, qog’ozga yozilgan. Asar qo’lyozmasini XIX asrning oxirida arxeolog A.Steyn Sharqiy Turkistonning Dunxuan degan joyidan topgan. Qo’lyozmani V. Tomson ingliz, S.Ye.Мalov esa rus tiliga tarjima qilgan. «Irq bitigi» eramizning IX asri boshlarida moniy jamoasidagi Isig Sangun va Itechuq nomli ikki bolaga bag’ishlab yozilgan. Unda tush ko’rish va uning ta’biri bayon etiladi. «Irq bitigi»da turkiy xalqlarning o’ziga xos turmush tarzi, axloqiy munosabatlari aks etgan. Asarning asosiy g’oyasi yaxshilik va yomonlik munosabatlarini anglab yetishga qaratilgan. «Irq bitigi» 65 ta mustaqil she’rlardan tashkil topgan turkum bo’lib, ular bir g’oyaga asoslanadi. «Irq bitigi»da nima yaxshiyu nima yomonligi haqidagi axloqiy qarashlar turkiylar uchun muqaddas sanalgan ilon, bo’ri, burgut, yo’lbars, ot va boshqa hayvonlar, jonivorlar orqali gavdalantiriladi. «Irq bitigi»ga ikki nuqtai nazardan – tush ta’biri va, eng qimmatlisi, badiiy asar sifatida yondoshish kerak. Inson shunday tush ko’radi:


Katta uy yondi,
Uning tubigacha hech narsa qolmadi.
Devorlarigacha qolmadi.
Xo’sh, bu nimaning belgisi? Tushning ta’biri – yomonlik, inson boshiga keladigan musibat belgisi.
«Irq bitigi» qadimgi turkiy adabiyotdagi ilk ramziy-majoziy xususiyatli asardir. Unda inson hayotidagi yaxshilik va yomonlik ramziy obrazlar misolida beriladi. Bo’ri va qo’y haqidagi masallar jahon adabiyotida ko’p uchraydi. Qo’y – ojizlik, Bo’ri – zo’ravonlik timsolidir. «Irq bitigi»dagi quyidagi she’r bunday xususiyatli masallarning qadimgi namunalaridan hisoblanadi:

Boy kishining qo’ylari hurkib ketibdi,


Ular bo’riga duch kelibdi.
Bo’ri uning suti bilan og’izlanibdi
(yoki bo’rining og’zi kasallanibdi, — ya’ni og’ribdi)
Qo’ylar salomat va tugal qolibdi, deyishdi,
Bilib qo’ying: bu – yaxshi.
Xalqimiz urush va halokatlardan cho’chib yashagan. Har qanday urushning bir bahonasi bor. Ikki zo’ravon kuchlarning to’qnashuvi katta falokatlarga asos bo’ladi. Ayiq va To’ng’iz to’qnashuvi ifodalangan she’rda shunday ma’no ifodalanadi:
Ayiq bilan To’ng’iz
Dovon ustida to’qnashibdi.
Ayiqning qorni yorilibdi
To’ng’izning oziq (tish)i sinibdi, deyishdi.
Bilib qo’ying: bu – yomon.
«Irq bitigi»da allegorik xususiyatga ega bo’lgan she’rlar anchagina. Shu sababli ham bu asarga tush ta’biri nuqtai nazaridan emas, ko’proq badiiy ijod namunasi sifatida yondoshish kerak.


Download 37,14 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish