Ders: Karşılaştırmalı Oğuz Lehçeleri konu: Ali Şir Nevai ÖĞretim görevliSİ: Doç. Dr. Emine atmaca ödevi hazirlayanin adi-soyadi: Sarvinoz umarova

Ali Şir Nevai’nin Eserleri
Hazâinü’l Maânî
Garâibü’s-Sağîr
Nevâdirü’ş Şebâb
Bedâyiü’l-Vasat
Fevâidü’l-Kiber
Hayretü’l-Ebrâr
Ferhat ve Şirin
Leyla ve Mecnun
Seb’a-i Seyyârem
Sedd-i İskender
Lisânü’t-Tayr
Muhâkemetü’l-Lügateyn
Mecâlisü’n-Nefâis
Mîzânü’l-Evzân
Nesâimü’l-Mehabbe
Nazmü’l-Cevâhir
Hamsetü’l-Mütehayyirîn
Tühfetü’l Mülûk
Münşeât
Sirâcü’l-Müslimîn
Tarihu’l-Enbiyâ
Mahbûbü’l-Kulûb fi’l-Ahlâk
Seyfü’l-Hâdî
Rekâbet-ü’l-Münâdî
Burada bütün hayatını Türkçe’nin tanıtımına vakfetmiş olan Ali Şir Nevai’nin özellikle Muhâkemet-ül-Lugateyn adlı eserinden bahsetmek, onun Türk dili hakkındaki düşüncelerini yansıtmak açısından yararlıdır.
Ali Şir Nevai’nin Muhâkemet-ül-Lugateyn adlı eseri, bu günkü yazımızla küçük boy bir kitabın 50 sayfasını ancak doldurur. Fakat hacim bakımından küçük olan bu kitap, muhtevasının değeri ile deryalar kadar büyüktür. İki dilin yargılanması, karşılaştırılması, muhakeme edilmesi demektir. Özbek dilbilimcisi Ali Şir Nevai tarafından Çağatayca ile yazılmıştır. Nevai, edebi dil olarak Çağatayca’nın Farsça’ya nazaran üstün olduğuna inanmış ve Aralık 1499’da tamamlanmış Muhakemet’ül Lugateyn’de de iddiasını savunmuştur. Özellikle Türk dilinin hayvan isimleri ve fiil zenginliği yönünden Farsça’dan daha üstün olduğunu gösterir.
Ali Şir Nevai bu eserde yeryüzündeki başlıca dilleri Arapça, Hintçe, Çağatayca ve Farsça olarak sayar. Arapça’nın en üstün ve Hintçe’nin en değersiz dil olduğunun bilinen bir gerçek olduğunu ifade ettikten sonra, geri kalan iki dil arasında hangisinin daha üstün olduğunu çeşitli delillere dayanarak münakaşa eder. Sonuç olarak Çağatayca’nın Farsça’dan daha üstün bir dil olduğunu ispat eder.
Nevai, eserinde birçok defa Türkçe kelime haznesinin Farsça’ya nazaran daha zengin,güzel ve esnek olduğunu düşündüğünü dile getirmektedir. Örnek olarak:
Birçok Çağatayca kelimenin üç, dört ya da daha fazla anlamı vardır, lâkin Nevai’nin dediğine göre Farsça’da böyle bir esneklik yoktur.
Türkçe lehçelerinde ördek manasını taşıyan dokuz tane kelime vardır, ki bu da Türkçe lehçelerinin kapasite bakımından üstünlüğünü gösterir. Farsçada ise Nevai’nin dediğine göre ördek için sadece bir kelime vardır.
Eserin yazılmasının önemli bir sebebi, o dönemde Türk aydınları arasında Farsça kullanımı yönünde yaygın bir özenti olmasıdır. Şiir yazmaya müsait bir dil olması sebebiyle Farsça rağbette idi. Muhakemet’ül Lugateyn bu bakımdan gerçekten etkili olmuş ve Ali Şir Nevai’den sonra Çağatayca’ya rağbet artmış, özellikle şiir büyük gelişme göstermiştir.