|
Tovarning baholanish
qiymat
Boshqa buyumga almashish qobilyati
Buyumning foydaliligi
2-rasm
Qiymatning yagona manbai va oxirgi ulchovi shu tovarni ishlab chiqarishuchun sarflangan mexnat bo’lib, bu mexnat sarflari j ami uchun zarur o’rtachasarfga tengdir. Smit malakali va murakkab mexnatdan oddiyga utishga ma’lum koeffitsientlar yordamida barilishini uqtiradi.
Ish haqqi yani ishchining daromadi Smitning fikri bo’yicha mexnatmaxsuloti bo’lib, mexnat uchun to’lanadigan tibbiy mukofotdir, oddiy takrorishlab chiqarishda ham mehnat haqqi mavjuddir. U oddi ishlab chiqaruvchi bilanyollanma ishining daromadlarini bir deb biladi. Oddiy takror ishlab chiqarishdaish haqqi ishchininh butun mehnat mahsulotiga teng.
2.2.Qiymat nazariyasi.
D.Rikardo nazariyasida tovar qiymati uni eng yomon sharoitda ishlab chiqarishuchun sarflangan mehnat miqdori bilan o’lchanadi. Masalan, qishloq xo’jaligimahsulotlarining qiymati ularni eng yomon erlarda ishlab chiqarishga ketgan mehnatsarflari bilan o’lchanadi. Agar qiymat ushbu xarajatlardan past bo’lsa, unda yomonsharoitda ishovchilar ishlab chiqarishni to’xtatgan va mazkur tarmoqdan ketgan bo’lar edilar. Bu erda shu narsaga e’tibor berish kerakki, D.Rikardo qiymatningmutlaq ifodasini emas, balki ikki tovarning nisbiy qimmatini nazarda tutgan. Agar Atovar V tovarga ayirboshlansa, unda ayirboshlash proportsiya ularni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflari nisbatiga asoslanadi.
Moddiy sarflarchi, ular qanday bo’ladig’ D.Rikardo fikricha, kapital- bumujassamlashgan mehnat, ya’ni kapitalni yaratuvchilarning oldingi mehnati. Demak,tovarning qiymati uni g’mon ishlab chiqarish sharoitida tayg’rlashga ketgan jonli mehnat sarflari bilan hamda kapital va xom ashg’ni ishlab chiqarish uchun ketganoldingi mehnat sarflari bilan o’lchanadi. D.Rikardo ta’limotiga ko’ra, tovar qiymatinianiqlashda faqat uni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflarini emas, balki uningsifatini (malakali va murakkab mehnatga ko’p xaq to’lanadi), tovarni bozorga olibkelishga ketgan vaqtni, asosiy va aylanma kapitaldan foydalanish xususiyatini hamhisobga olish zarur. Erkin takror ishlab chiqarilmaydigan tovarlar qiymati esa nafaqatmehnat sarflariga, balki nog’blikka ham bog’liq bo’ladi.
Umuman olganda D.Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan qiymatning mehnatnazariyasi sarfli pr intsiplarga asoslangan. Uning bu nazariyasini birinchi bo’lib tanqidqilgan o’zining do’sti T.Maltus hisoblanadi. U, birinchidan, savol qo’yadi: agarqiymatning mehnat nazariyasini to’g’ri deb faraz qilsak, unda mehnatga haq to’lashqanday bo’ladi: qiymat bo’yichami g’ki qiymatdan past baho bo’yichamig’ Agar baho qiymatdan past bo’lsa, unda ekvivalentli ayirboshlash printsipi buziladi(foydaliligi har hil, lekin bir xil qiymatga ega bo’lgan tovarlar ayirboshlanadi)- buklassik nazariyaning va D.Rikardoning asosiy printsipi. Ikkinchidan, T.Maltusqiymatning mehnat nazariyasi real amalig’t bilan mos tushmasligini ko’rsatib beradi:agar qiymatning yagona manbai haqiqatdan ham mehnat bo’lsa, unda mehnat ko’psarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlar, kapital ko’ p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlarga nisbatan ko’proq foyda olishlari kerak. Amalig’tda esa barchatarmoqlarda foyda normasi deyarli bir xil. Demak, D.Rikardo nazariyasi hato, tovarqiymati faqat mehnat bilan emas, balki boshqa ishlab chiqarish omillari sarflari bilanham aniqlanadi deb, xulosa qiladi T.Maltus. D.Rikardo o’limidan sal avval, o’ziningqiymat faqat mehnat sarflari bilan o’lchanadi deb tushuntirishga qilgan harakatinoto’g’ri ekanligini tan olgan. D.Rikardo tabiat va kapitalning qiymatni ko’paytirish xususiyatini inkor etadi.Masalan, uning nazariyasida er rentasi (erdan foydalangani uchun ijara haqi) bu tabiatnatijasi emas, balki sotsial omillarning qishloq xo’jaligi mahsulotlarining bahosiga bo’lgan ta’siri natijasidir. Odamlar, birinchi navbatda, eng unumdorli erlardaishlaydilar. Ammo aholi sonining ko’payib borishi g’mon erlarni ham ishlashgamajbur etadi. Chunki yaxshi erlarda etishtirilgan mahsulotlar o’sib borag’tganaholining ehtig’jlarini qondira olmaydi.
Faraz qilaylik, unumdorligi yaxshi muayyan er uchastkasida ishlashga 10 soatketadi va bozorda mahsulot bahosi 10 pul birligiga teng. Aholining o’sishi oziqovqattovarlari bahosining oshishiga olib keladi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni g’monerlarni ham ishlashga majburqiladi. Bu erlardan ko’rsatilgan miqdordagi hosilni olishuchun 10 soat emas, balki 15 soat ish vaqti ketadi. Shunga muvofiq mahsulotning bahosi ham 15 pul birligiga oshadi. Bozor bahosi bu summadan kam bo’lmasligikerak, aks holda g’mon er uchastkalari ishlatilmasdan qolib ketadi. Yaxshiuchastkada ishlovchi fermerlar ishlab chiqarishga 10 pul birligiga teng mehnatsarflaydilar, o’z mahsulotlarini esa 15 pul birlikka sotadilar. O’rtadagi 5 birlik farq eregasiga tegadi. Ana shu, D.Rikardo nazariyasi bo’yicha, renta hisoblanadi. Uning tasdiqlashicha, keyinchalik aholining yana o’sishi kishilarni yana ham g’monroqerlarni ishlashga majbur etadi, bu esa qishloq xo’jalik mahsulotlari qiymatiningo’sishiga va rentaning ko’payishiga olib keladi.
Shunday qilib, er rentasi miqdori tuproq unumdorligiga va uchastkaning bozorga uzoq-yaqin joylashishiga bog’liq bo’ladi. Bu qoida keyinchalik differentsialrenta kontseptsiyasi nomini oladi.
A.Smit ta’limotiga ko’ra ish haqi mehnat unumdorligi natijasi, renta esa- erunumdorligi natijasi hisoblanadi. D.Rikardoda ish haqi – mehnat sarflari natijasi,renta esa -kamg’blik va er uchastkalarining har xilliligi natijasi hisoblanadi. Rentaqiymat yaratmaydi. Aksincha renta miqdori bozor bahosi darajasiga bog’liq bo’ladi.«Renta to’langani uchun non qimmat emas, balki non qimmat bo’lgani uchun rentato’lanadi...Agar, hatto, er egalari barcha rentalardan voz kechganlarida ham nonning bahosi hech kamaymagan bo’lar edi»,-deb g’zadi D.Rikardo.Aholi soni oshib borishi bilan milliy daromadda renta hissasining ko’payib borish tendentsiyasi amal qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlari narxining oshib borishi vamilliy daromadda renta miqdorining ko’payib borish tendentsiyasi D.Rikardoni judatashvishga solgan. U, bundan qutilishning yo’li, xuddi T.Maltusga o’xshab,tug’ilishni kamaytirish deb bilgan. D.Rikardo fikri bo’yicha, g’mon erlarniishlamaslikka imkon beruvchi yana bir vosita – mustamlakalardagi yuqori unumdorlierlardan foydalanish hisoblanadi. Uchinchi vosita – xalqaro savdoni rivojlantirish,aholisi zich bo’lmagan mamlakatlardan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini olib kelish. Nihoyat, D.Rikardo ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga imkon beruvchi texnik taraqqiyotga o’tishga ishonch hosil qilgan.
Xulosa
Insonning iqtisodiy faoliyati rivojlanishning uzoq yo’lini bosib o’tdi va ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishi ta’sirida o’zgarib bordi. Tarixiy jihatdan ijtimoiyiqtisodiyotning birinchi shakli bu yordamchi dehqonchilikdir. Yashashiqtisodiyotning belgilovchi xususiyati – bu o’z iste’moliga mo’ljallangan mahsulotlarniishlab chiqarishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
