Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tadbirkorlik va boshqaruv fakulteti xalmuratov m. A

HID SEZISh A’ZOSI - ORGANUM OLFACTUS Odamda va hayvonlarda kontakt yo’li bilan sezuvchi reseptorlardan tashqari, distant reseptorlar ham bor. Distant reseptorlar uchun ta’sir ko’rsatuvchi omil vazifasini havodagi turli hidlar bajaradi. Hid sezish reseptorlari asalari, chumoli va kapalaklarda yaxshi takomil etganligi aniqlangan. Hid sezish reseptorlari sudraluvchilarda va sut emizuvchilarda ham yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, odamda va maymunlarda nisbatan zaifroq rivojlangan, qushlarda esa butunlay takomil etmagan. Hid sezish xususiyatining yaxshi yoki yomon taraqqiy etganligiga qarab barcha hayvonlar yaxshi hid sezuvchilar - makrosmatiklar (bunga bir qator sut emizuvchilar, it, mushuk va hokazolar) kiradi. Hidni yomon sezuvchilar - mikrosmatiklar (odam, maymun) va hidni butunlay sezmaydiganlar - anasmatiklar (delfinlar) ga bo’linadi. Hidni juda yaxshi sezadigan odamlar ham uchrashi mumkin, makrospatik odamlar deb shunga aytiladi. Odamda hid sezish analizatorining periferik uchi burun bo’shlig’ining yuqori qismida, regio olfactoria sohasida taxminan 5 sm yerni qoplab yotadi. Ana shu yerda hid sezish analizatorlarining reseptorlari joylashgan. Hid sezish a’zosi qurtagi embrion takomilining 3-haftasida ektoderma medullyar plastinkasining ikki yonida hosil bo’ladi. Sekin-asta o’sib borib chuqurlashadi va burun hosil bo’lganda, uning ichida qoladi. 7-8 haftalik embrionda burun deyarli shakllangan bo’ladi. Burunning yuqori chig’anog’i sohasida joylashgan hid sezish zonasi - regio olfactoria bag’rida hid sezish analizatorlarining periferik hujayralari joylashgan. Hid sezish hujayralaridan chiqqan nerv tolalari aksonlar hid sezish iplari - filia olfactoria tarkibida yuqoriga ko’tarilib, g’alvirsimon suyak plastinkasi teshiklaridan o’tib, kalla bo’shlig’iga kiradi va hid sezish nervi - bulbus olfactorius dagi hid sezish tuguni - ganglion olfactoria da tugaydi. Bu hid sezish yo’lining birinchi neyrondir. Hid sezish yo’lining ikkinchi neyron hid sezish tugunidan boshlanib, hid sezish yo’li - tractus olfactorius tarkibida trigonum olfactorium, substantio perforata anterior va septum pellucidum gacha boradi va shu yerda tugaydi. Bu yerdan uchinchi neyron miya po’slog’idagi hid sezish zonasi - gyrus parahypocompalis ga va uncus ga boradi.