Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi

3-topshiriq.  Tahrir  haqidagi  matnni  o`qing,  matn  mazmunidan  kelib 
chiqib 10 ta savol  tuzing. 
  Tahrir  ma’naviyat,  madaniyat  va  ma’rifatga  bevosita  daxldor  jarayondir. 
Respublikamizda  tahrir  ishlariga  alohida  ahamiyat  berilgan    hamda  nashriyot, 
matbuot haqidagi qonunlar  va qarorlar e’lon qilingan. 
     Tahrirning  shakllanishi  bosmaxonalar  va  nashriyotlar  faoliyati  bilan 
bevosita bog‘liq. Nashr va noshir tushunchalari bir-biriga bog‘liq. Nashr turlari va 
xillari rang barangdir va ularning tahririda o‘ziga xos talab, muammolar mavjud. 
Siyosiy,  ijtimoiy-ommaviy,  adabiyotlarning  matnini  tahriridagi  asosiy 
mezonlar  –  ishonarlilik,  dalillanganlik,  asoslanganlikdir.  Quruq  bayonchilik  va 
Masalan: 
ad.  –  adabiy,  kg.  –  kilogramm,  g.  –  gramm,  t.  –  tonna,  sm.  – 
santimetr, m. – metr, ga. – gektar, min. – minut, sek. – sekund kabi. 
 
Qisqartma  otlarni  yozishda  ham  har  xillikka  yo‘l  qo‘yib  bo‘lmaydi. 
Masalan, 
O‘zb.  Respublikasi,  O‘z.  Respublikasi,  O‘z.  Resp.,  O‘zb.  Respublikasi, 
O‘z.  Respublikasi,  O‘z.  Resp-si
  tarzida  emas,  balki 
O‘zR
  yozilishi  maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
 

---

204 
 
safsatabozlikdan, yuzaki va sayoz sharhlardan, ko‘chirma (sitata)bozlikdan qochish 
zarur.  
Ijtimoiy-siyosiy  nashrlar  matn  qurilishidagi  o‘ziga  xoslik-  tashviqot  va 
targ‘ibot bo`lib, lisoniy-uslubiy vositalarni tanlash va qo‘llash tamoyillariga e’tibor 
beriladi.  Siyosiy-mafkuraviy  atamalarni  qo‘llashning  o‘ziga  xosligi  –  ommaviylik 
va  tushunarlilik,  ta’sirchanlik  ta’minlovchi omillarga  asoslanadi.  Ijtimoiy-  siyosiy 
nashrlar tahririda rasmiy nutq uslubi maromlariga asoslanish lozim. 
Ilmiy  va  texnikaviy  nashrlar  oldiga  qo‘yiladigan  talablar  juda  jiddiydir  va 
nashrning  kimga  mo‘ljallanganliga  bog‘liq.  Ilmiy  adabiyotning  janr  turlari  va 
ularning  lisoniy-uslubiy,  matniy  o‘ziga  xos  bo‘lilb,  ularning  turlari  va  ularning 
bayon qilish tarzi, matn qurilishi turlichadir. Ilmiy–texnikaviy adabiyotlarda milliy 
atamalardan, ko‘chirmalardan foydalaniladi, manbalarga havola qilinadi. 
Ilmiy  nashr  matnida  ilmiy  uslub  marom  va  mezonlarga  asoslaniladi: 
bayonning  xosliligi,  mantiqiyligi,  isbotlanganligi,  tasvirlash,  ta’riflash,  tahlil  va 
muhokama  yuritishning  lisoniy-uslubiy  o‘ziga  xosligi.  Ilmiy  matnlarda  turli  xil 
ishoralar,  chizma  va  formulalar,  hisob-kitoblarni  berish  usullari  va  tartiblaridan 
foydalaniladi. Ilmiy adabiyotlarni  ruknlash va sarlavha tanlash  muammosi alohida 
ahamiyatga ega.  
Ilmiy ommabop adabiyotlar ijtimoiy-ma’rifiy maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi 
va  ilmiy  bilimlarni  ommalashtirishga  xizmat qiladi. Ilmiy ommabop  bayon oldiga 
qo‘yiladigan  asosiy  talablar  -    matnning  mantiqiy,  lisoniy,  uslubiy  sifatlariga 
asoslanadi.  Sof  ilmiy  bayondan  “qochish”  zarur.  Ilmiy  ommabop  nashrlar  uchun 
xos bo‘lgan matniy, lisoniy- uslubiy nuqsonlarni bartaraf etish zarur. 
Ilmiy  axborot  beruvchi  adabiyot  turlari  ko‘p  bo‘lib,  birlamchi  va  ikkilamchi 
axborotlardan  tashkil  topadi:  nashr  etilgan  va  nashr  etilmagan  axborotlar.  Bularda 
axborotni  qayta  tahlil  qilish,  umumlashtirish  va  baholash  xususiyatining 
ustuvorligiga e’tibor beriladi. Ilmiy axborotning kimga mo‘ljallanganligi  va bayon 
uslubi ham alohida ahamiyatga ega. 

---

205 
 
Bibliografik  ko‘rsatgichlar  va  bibliografik  sharhlarni,  referativ  jurnallar, 
referativ  to‘plam  yoki  maxsus  nashlarni  tahrir  qilish  talablari  o‘ziga  xosdir: 
ularning matniy tuzulishi, tarkiblanish xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.  
O‘quv  qo‘llanmalari  va  darsliklarning  turlari  va  vazifalari  bir-biridan  farq 
qiladi. Bu o‘qish va o‘qitishning turlari, xillari bilan bog‘liq.          
Bildirgich 
adabiyot 
turlariga: 
qomuslar, 
lug‘atlar, 
bildirgichlar 
kiradi.Qomuslar  va  ularning  turlari  bir-biridan  farq  qiladi:  umumiy,  sohaviy, 
kasbiy. Bular hajman turlicha bo‘lishi mumkin. Qomuslarni tuzishning o‘ziga xos 
qoida  va  mezonlari  mavjud.  Lug‘atlar  va  ularning  turlari  rang-barangdir:  umumiy 
lug‘atlar, tarjima lug‘atlari, izohli lug‘atlar, imlo lug‘ati, talaffuz lug‘ati; sheva va 
lahja  lug‘atlari,  olinma  (o‘zlashtirma)  so‘zlar  lug‘ati,  terminlar  va  kasb-hunar 
lug‘ati. Bularning tahririda oldindan tayin etib olingan tamoyillariga amal qilinadi. 
Badiiy  adabiyotning  tur  va  xillari  rang-barangdir.  Adabiy-badiiy  asarning 
o‘ziga  xos  xususiyatlari  bo‘lib,  badiiy  asar  matni  tahriri  oldiga  qo‘yiladigan 
talablar mavjud.