Dengiz tipratikanlari (Echinoza) sinfi : tashqi va ichki tuzilishi o`ziga xos xususiyatlari

Dengiz parmalovchilari – yog‘och qurtlari. Ma’lumki, О‘zbekiston hududida parmalovchilar va yog‘och qurtlari uchramaydi, biroq Markaziy Osiyo g‘arbida joylashgan Kaspiy dengizining Krasnovodsk (hozirgi Turkmanboshi) viloyatida, ya’ni Turkmanistonga qarashli suvlarda ushbu organizmlar kirib kelishi ehtimolini inobatga olib, quyida ular xususida qisqacha ma’lumotlar keltiramiz.
Yog‘och qurtlari yuqori kengliklardan tashqari, deyarli barcha dengiz va okeanlarda uchraydi. Ularning bir oz turlari, masalan Nausitora Avstraliyaning chuchuk suvlarida yashaydi. Issiq dengizlarda ular haqiqiy ofatdir, AQShda ular har yili 200 000 000 dollardan ortiq zarar keltiradilar.
Umuman yog‘och qurtlari zarari xususida juda qadim zamonlardan beri ma’lumotlar mavjud. Masalan Marko Polo davrida arablar yog‘och qurtidan qutilish uchun kemalarning ostini ustma-ust bir necha qator taxtalar bilan qoplashgan. 1200 yilda krestonosetslar flotining kemalar tо‘dasi «kema qurti» – teredo bilan qattiq shikastlanganligi ma’lum. Keyingi davrlarda yog‘och parmalovchilarning, jumladan rus dengizlarida ham zarari tо‘g‘risida yuzlab eslatmalar uchraydi. Qadimgi teredoni “dengiz suvchilarining vahimasi” deb yuritilgan. Shunday bо‘lsada ular ba’zan ijobiy rol о‘ynagan. Masalan, fransuzlar va inglizlar 1854-1855 yillarda, Sevestopolni qamal qilganda, ularning kemalari yog‘och qurtlaridan qattiq zararlangan.
Adabiyotlarda keltirilishicha (Ilichev i dr., 1987) Rossiyada noma’lum muallif bundan qariyb 270 yil oldin yog‘och qurtlari xususida ma’lumot bergan. Bu ish «Dengiz chuvalchanglari xususida» deb atalgan va unda teredoning rasmi va ta’rifi, zarari va unga qarshi kurash choralari keltirilgan. Keyinchalik u xususida 1752 yilda M. V. Lomonosov “Dengiz chuvalchanglari loyihasi tо‘g‘risida axborot” nashr qilgan va bu sohada S. Pallas (1775, 1801) va boshqa olimlar ish olib borgan.
Bu borada rejali ishlar о‘tgan asrning 30 yillarida A. Zenkevich (1934) rahbarligida olib borildi.
G. A. Bulatov (1932, 1941), P. K. Bojich (1939), P. I. Ryabchikov (1957) va uning hamkasblari R. K. Pasternak (1957, 1960) lar yog‘och qurtlari xususida kо‘p ishlarni bajargan.
Dengiz parmalovchilariga birinchi о‘rinda dengizlarning turli rayonlarida yashovchi ikki pallali mollyusklarning Teredinidae va Pholadidae oilalarining turlari mansubdir (64 rasm, A, B). Ular asosan tropik viloyatlarda kо‘proq uchraydi.