Dengiz tipratikanlari (Echinoza) sinfi : tashqi va ichki tuzilishi o`ziga xos xususiyatlari

Dengiz tipratikanlari (Echinoza) sinfi : tashqi va ichki tuzilishi o`ziga xos xususiyatlari.
Reja:
1.Dengiz tipratikanlari (Echinoza) sinfi
2,3. Dengiz tipratikanlari (Echinoza) sinfi : tashqi va ichki tuzilishi o`ziga xos xususiyatlari.

Dengiz tipratikanlari (Echinoidea) — ninaterililar sinfi. Tanasi sharsimon, disksimon yoki yuraksimon, sirtdan juda koʻp nina va peditsellariyalarga ega boʻlgan sovut bilan qoplangan. Ayrim jinsli, tuxumini suvga tashlaydi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi — exinopluteus erkin suzib yuradi. Ayrim turlari tirik tugʻadi. Koʻpchilik toʻgʻri D. t. (ogiz teshigi tanasining ostki tomoni oʻrtasida joylashgan) maxsus chay nov apparati — aristotel fonari tishchalari yordamida toshlarga yopishgan suv oʻtlarini qirib olib oziklanadi. Notoʻgʻri D. t.da (ogʻiz teshigi tanasining ostki yuzasi oldingi qismida joylashgan) aristotel fonari boʻlmaydi, suvdagi detrit bilan oziklanadi. hozirgi turlari 800 ga yaqin. Suv tubida oʻrmalab yoki qumga koʻmilib yashaydi. Sayoz suvlarda uchraydigan ayrim turlari ikrasi uchun ovlanadi. Tropik dengizlarning sayoz suvlarida uchraydigan Diadema urugʻi turlari odam uchun xavfli, chunki ularning ninalari sanchilganida ogʻriq paydo boʻladi. Dengiz toshbaqalari (Cheloniidea) sudralib yuruvchilar sinfi toshbaqalar turkumiga oid katta oila hisoblanadi. Ushbu katta oila o’z ichiga ikkita: dengiz toshbaqalari (Cheloniidae) va terili toshbaqalar (Dermochelyidae) oilasini oladi.
Dengiz toshbaqalarini Arktikadan tashqari barcha okean suvlarida uchratish mumkin. Dengiz toshbaqalari yirik, qalqonlari yuraksimon yoki oval shaklda bo’lib, yuzasi qalin muguz bilan qoplangan. Faqatgina terili toshbaqada tanasini qalqon o’rnida suyakli plastinkalar qoplab olgan. Ularning o’lchami uzunasiga 1,8 – 2,1 metr, eniga 0,9 – 1,5 metrga yetadi. Og’irligi 590 kg gacha boradi. Dengiz toshbaqalarining bo’yni qisqa, qalin bo’lib, kosasining ichiga kirmaydi. Ular hayotining aksariyat qismini suvda o’tkazadi, faqatgina tuxum qo’yish uchun quruqlikka chiqadi. Dengiz toshbaqalari bir necha o’ntadan 200 tagacha sharsimon tuxum qo’yadi.
Avstraliyaning shimoliy va shimoli-sharqiy qismida yashaydi. Dengiz bodringlari, molluskalar, meduzalar, krevetkalar, boshqa umurtqasizlar hamda dengiz suvo’tlari bilan oziqlanadi. Ular bir mavsumda 3-4 marotaba 50-55 tadan tuxum qo’yadilar. Tuxumlari nisbatan yirik, inkubatsion davri 55 kunni tashkil etadi. Har 2-3 yilda bir ko’payadi, tuxumlarini Avstraliya qirg’oqlariga qo’yadi. Erkak toshbaqalar dengizga chiqib ketganidan so’ng hech qachon quruqlikka qaytmaydi. Urug’lanish jarayoni suvda kechadi. Ushbu toshbaqa turi qirilib ketish xavfi ostida turgan tur bo’lib, Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.
Echinoidlar Eukarya domeniga kiruvchi organizmlardir, chunki ularning DNKsi hujayra yadrosi ichida to'planib, turning xromosomalariga mos keladi. Xuddi shunday, ular turli xil funktsiyalarga ixtisoslashgan har xil hujayralar turlaridan iborat. Shu sababli ular ko'p hujayrali sifatida ham tanilgan.
Xuddi shu tarzda, echinoidlar, barcha echinodermlar singari, o'zlarining embrional rivojlanishi davomida uchta ma'lum jinsiy hujayralar qatlamini - endodermani, mezodermani va ektodermani namoyon qiladi. Ulardan kattalar kirpi tarkibiga kiradigan har bir to'qima hosil bo'ladi.
Xuddi shu tomirda echinoidlar selominatsiyalangan hayvonlar hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, ularning ichida hayvonning turli a'zolari bo'lgan koelom deb nomlangan ichki bo'shliq mavjud.
Bioqoplamalar – bu qattiq substratda yoki muhitda yashovchi jonivorlar va о‘simliklarning yig‘indisidir. Kо‘pincha unga yopishgan organizmlar yashaydi, ular orasida harakatlanuvchilari ham bо‘lib, ushbu organizmlardan oziqa va yashirinuvchi muhit sifatida foydalanadi. Antropogen bioqoplamalar tabiiy bioqoplamalardan deyarli farq qilmaydi. Tо‘g‘ri, kemalar ostida mо‘ylovdor qisqichbaqalarning bir necha yangi turlarini olimlar qayd qilgan. Biroq, ushbu guruh tropik rayonlarda sust о‘rganilganligidan darak beradi. Bu turlar tabiiy muhit substratlari orasida о‘z ajdodlariga ega. Inson suv muhitini juda yaqinda о‘zlashtira boshladi va shu sababli antropogen substratlarda 1-2 asr orasida yangi turlar hosil bо‘lmaydi.
Bioqoplamalar barcha suv tiplarida ham dengiz va hamda chuchuk suv muhitida, har qanday chuqurliklarda qattiq substrat muhiti bо‘lgan turli-tuman biotoplarda uchraydi. Ammo suvning tarkibi, uning harakat tezligi, yorug‘ligi, ifloslanishi va boshqa omillar qoplamalarning turlar tarkibiga ta’sir etadi. Dengizlar, shо‘r, shо‘rroq va chuchuk suv bioqoplama organizmlari kо‘p hollarda turli-tumandir. Oziqaning miqdori – birinchidan bioqoplama organizmlarning tarkibiga qaraganda, ularning serobligiga kо‘proq ta’sir etadi.
Bioqoplama–biozararlovchilar insoniyatga katta zarar keltiradi, ular kemalarning yurish tezligini 50% gacha kamaytirishi mumkin, suvdagi metallar korroziyasini – zanglashini va betonlarning yemirilishini kuchaytiradi. Korxonalarda suv о‘tkazuvchi oraliq quvurlar ichki hajmini kichraytiradi. Kemalar tо‘xtaydigan estakada va qoziqoyoq arqonlarida bioqoplamalar о‘sishi ular diametrini 10-20 sm oshirishi mumkin, natijada ularning hajmini kengaytirishga va g‘oyat katta miqdordagi ortiqcha metall va beton sarflashga olib keladi.
Mina, buya va boshqa suzuvchi obyektlarda bioqoplamalar о‘sishi tufayli ularning massasi shunchalik kattalashadiki, ular chuqur suvga chо‘kib, о‘z harakatlarini tо‘xtatadi. Suvda uzoq muddatda qо‘yilgan asboblarda ham bioqoplamalar о‘sishi tufayli ularning ishiga ta’sir kо‘rsatadi.
Baliqchilarning tо‘rlari haftalab yoki bir kunda bioqoplagichlar bilan shunday og‘irlashishi mumkinki, natijada tо‘rlarni kо‘tarish og‘irlashadi yoki ularni butunlay chо‘ktiradi, baliqchilar tо‘rlarni kо‘tarishda og‘ir ahvolga tushadilar, ayrim hollarda qisqichbaqalar balyanuslarning о‘tkir qismiga tegib, hatto qо‘llarini jarohatlashlari ham mumkin.
Bizning hududda dengizlar yо‘qligi (hozirgi kunda Orol dengizida qatnovchi kemalar mavjud emas) sababli bioqoplovchi organizmlar xususida ma’lumot yо‘q.
Biroq ushbuni aytish о‘rinliki, bizda shо‘rroq va chuchuk suvlarda Sirdaryo va Amudaryoning sekin oqar Orol oldi hududlarida bioqoplamachilar uchraydi. Xususan Orol oldi hududlaridagi deltalardagi kо‘llar, daryolarning suvlarida va Orol suvining chuqur bо‘lmagan rayonlarida ikki pallali mollyusklarning dreyssenidlar – Dreissenidae oilasi kenja turlari yashaydi. Ular quyidagilar – Dreissena polymorpha aralensis, D. p. obtusicarinata (Starobogatov, 1974; Izzatullayev, 1987) (56 rasm). Bu ikki pallali mollyusklar tо‘p-tо‘p bо‘lib, bioqoplamalar hosil qiladi (57 rasm). Ayrim vaqtlarda bu tо‘dalarda chig‘anoqlarning soni yuz donadan oshishi mumkin. V.I. Jadinning (1952) ta’kidlashicha, bunday katta tо‘dalarda mollyusklar orasida tur ichida yordam kuzatiladi.
Bu mollyusklarning Orol oldi hududlarida qurilgan tо‘g‘onlarda bioqoplamalar hosil kilishi kuzatiladi va shu sababli, ular tо‘g‘onlarga sezilarli darajada zarar keltirishi mumkin. Chuchuk suv qoplamachilariga dreyssenidlardan tashqari paypaslagichlar tipiga mansub mshankalar (ular bizning hududda paleozoy erasida kо‘p bо‘lgan), sodda hayvonlar, bulutlar, suv о‘tlari, zamburug‘lar va boshqa turli-tuman organizmlar guruhi – oligoxetalar, xironomidlar va buloqchilarning lichinkalari uchraydi. Dreyssenalardan hosil bо‘lgan bioqoplamalar, ayrimda о‘n va 50-60 g/m² yetishi aniqlangan.

A-Teredo navalis daraxt bо‘lagi ichida. B-Teredo tanasining oldingi qismi.

V- Teredo chig‘nanog‘i ichida. G- Teredo navalis ning palletalari 1-chig‘anog‘i, 2-og‘iz teshigi, 3-oyog‘i,
4-pellagiali,5-sifonlari (.Yashnov, 1952)