Demografiy a

Demografiyaning alohida fan sifatida rivojlanishi. 
―Demografiya‖ni dastlab ingliz 
savdogari, kapitani Jon Traunta (1620-1674) o‘zining 1662 yilning yanvarida Londonda chop etilgan 
―O‘lim byulleteni‖ asosidagi tabiiy va siyosiy o‘zgarishlar (shaxarlardagi e‘tiqod, savdo, aholining 
o‘sishi, kasalliklar va boshqa o‘zgarishlarni boshqarish) muqaddimasi nomli kitobida ishlatgan. Bu 
kitob o‘z davrida statistika, sotsiologiya va demografiya kabi fanlarning rivojlanishiga hissa qo‘shdi. 
Binobarin, demografiya fani demografiya statistikasi, matematik statistika, tarixiy demografiya, etnik 
demografiya, iqtisodiy demografiya va sotsial demografiya fan tarmoqlariga bo‘linadi. 
Aholi hayoti davomida ro‘y berayotgan jarayonlar qanday qonuniyatlarga bo‘ysunishi va qay 
tarzda ro‘y berayotganligini aniqlash uchun demografik analizlar talab qilinadi. Dunyoda bir vaqtning 
o‘zida tug‘ilish, o‘lim, nikohga kirish, ajralish, migratsiya kabi hodisalar ro‘y beradi. Bunday 
jarayonlarning hisob-kitobini olib borish nihoyatda murakkab ish. Bunday jarayonlar ma‘lum bir 
hududga nisbatan aniq uslublar bilan nisbiy ravishda analiz qilinadi. Demografik analizlar o‘zining 
tarixiga ko‘ra qadimiy davrlardan beri olib boriladi. Lekin ularning aniq bir usuli ishlab chiqilmagan 
va stixiyali ravishda olib borilgan edi.
XVII asrda Evropada tarqalgan epidemiyalar va aholining keskin ravishda kamayib borishi 
ba‘zi bir kishilarni bu muammo ustida ish olib borishiga majbur qildi. Aholining demografik tahlil 
qilishning birinchi usuli o‘lim jadvallari bo‘lib, o‘limni hisob-kitob qilish va jadvallar tuzish usuli 
ingliz statisti Jon Graunt tomonidan ishlab chiqilgan. 1665 yilda Uilyam Petti bilan hamkorlikda 
―O‘limning tabiiy va siyosiy ahamiyati‖ degan risola chiqarib, aholi o‘rtasida ro‘y berayotgan o‘limlar 
har tomonlama tahlil qilinishi va hisobga olinishini tushuntirib berdi. Keyingi davrlarda matematiklar 
Laplas, Eyler tomonidan kashf qilingan matematik usullar aholi o‘rtasidagi o‘limdan tashqari boshqa 
hodisalarni ham hisoblash imkonini yaratdi va shu tarzda demografik analiz usullari bunyodga keldi. 
Bu analizlar demografik koeffisientlar deb yuritildi. 
―Demografiya‖ so‘zini birinchi bo‘lib fransuz olimi Jan Klod Ashil Giyar 1855 yilda Parijda 
chop etilgan ―Inson statistikasi elementlari yoki qiyosiy demografiya‖ kitobida ishlatdi. Jan Klod Ashil 
Giyar 1799 yilda tug‘ilgan. Statist, pedagog, tabiiyotshunos bo‘lgan bu odam, Parij Statistika va 
Botanika jamiyatlari asoschisi hamda aholi statistikasi bo‘yicha bir qancha ishlarning muallifidir. 
Xususan A. Giyar birinchi bo‘lib (1853 yilda Bryusselda bo‘lib o‘tgan Xalqaro statistika kongressining 
birinchi sessiyasida) barcha mamlakatlar uchun kasalliklar va o‘lim sabablarining yagona 

---

nomenklaturasini ishlab chiqishni taklif qildi. Bugungi kunda bu g‘oya dunyoning barcha 
mamlakatlarida amalda qo‘llanmoqda.
Giyar tomonidan qo‘llanilgan ―demografiya‖ so‘zi asta-sekinlik bilan avvalo Frantsiyada 
tarqaldi. 1874 yilda Giyarning kuyovi bo‘lgan Lui Adolf Bertiloning ―Fransiyaning ko‘rgazmali 
demografiyasi‖ asari nashr etildi. 1882 yilda bu so‘z Xalqaro gigiena va demografiya kongressida 
atama sifatida rasmiy tan olindi. 20 asr boshiga kelib esa Evropada aholi statistikasi sinonimi sifatida 
keng tarqaldi. 1872 yilda Peterburgda bo‘lgan Xalqaro Statistika kongressi munosabati bilan rus tiliga 
kirib keldi. Hozirgi kunda bu atama barcha mamlakatlarda keng qo‘llanilmoqda. Xususan 
O‘zbekistonda demografiya fani 20-asrning 60-yillaridan boshlab oliy o‘quv yurtlarida o‘qitila 
boshlandi. Biroq demografiya fani faqat sharhlash bilan chegaralanib qolmay, balki uning o‘rganish 
doirasi bir muncha keng va chuqurdir. 
Demografiyada asosiy kuzatuv birligi - inson hisoblanadi. Inson hayoti davomida uning 
fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma‘lumotlilik darajasi, oilaviy holati, kasbi-kori, malakasi 
ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi imkoniyatlari o‘zgarib boradi. Ana shu alohida inson 
hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar yig‘indisi umuman aholi hayotidagi ijtimoiy - iqtisodiy va 
demografik o‘zgarishlarga olib keladi.
Nikohga kirish natijasida, oilalar soni oshib boradi, yolg‘izlar, bo‘ydoqlar soni esa kamayadi. 
Nikohning bekor etilishi, ya‘ni, ajralish jarayoni esa aholi tarkibida tugalemas oilalarning va bevalar 
salmog‘ining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Inson dunyoga kelar ekan ma‘lum davr yashaydi. Ana shu 
davr mobaynida u ulg‘ayib boradi.
Go‘daklik davridan bolalikka, o‘smirlik, yoshlik o‘rta yoshlik, etuklik davrlariga o‘tadi. Har bir 
o‘quv yili tugashi bilan aholi tarkibida ma‘lumotlilar soni oshib boradi. Ana shu tarzda shaxs 
hayotidagi o‘zgarishlar aholi guruhidagi o‘zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir xududdan ikkinchi 
bir xududga ko‘chib o‘tishi migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va tarkibiga ta‘sir etadi. 
Aholi soni tug‘ilish va o‘lim hisobiga doimo o‘zgarib boradi. Tug‘ilish jarayoni aholi sonini 
ko‘payishiga olib kelsa, o‘lim uning kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. Tug‘ilish va o‘lim jarayonlari 
asosida aholi tabiiy o‘sishi sodir bo‘ladi. Agar tug‘ilganlar soni o‘lganlar sonidan yuqori bo‘lsa, aholi 
ko‘payib boradi, aksincha, o‘lganlar soni tug‘ilganlar sonidan ko‘p bo‘lsa, aholi kamayib boradi. 
Ma‘lumki, jamiyatda har doim qandaydir sabablarga ko‘ra aholining bir qismi hayotdan ko‘z 
yumadi, ya‘ni vafot etadi. Yana bir qism aholi esa, dunyoga keladi. Jamiyatdagi o‘lgan aholi o‘rni, 
yangi tug‘ilganlar hisobiga to‘lib boradi, avlodlar almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo 
bo‘lishining asosini tashkil etadi. 
Biror bir hududda, ma‘lum davrdagi aholi tarkibi, o‘tgan davrdagi aholi takror barpo 
bo‘lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bo‘lishining esa zamini hisoblanadi. Demak, 
aholi takror barpo bo‘lishi jamiyat taraqqiyoti davomidagi doimiy, murakkab jarayondir. 
Aholining takror barpo bo‘lishi natijasida aholi soni va uning yosh-jinsiy tarkibi muntazam
o‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibida ma‘lum o‘zgarishlarga olib 
keladi. O‘lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga ta‘sir etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi
o‘zgarishlar jamiyatda ma‘lum ijtimoiy muammolarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Aholining takror 
barpo bo‘lish jarayoni esa, o‘z navbatida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta‘sirida sodir bo‘ladi. Shu 
bois aholining takror barpo bo‘lish jarayoni jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida o‘ziga xos 
xususiyatlarga, qonuniyatlariga egadir. Demografiyaning asosiy predmeti aholining takror barpo 
bo‘lish qonuniyatlarining tahlili hisoblanadi.
Aholini o‘rganar ekan, demografiya alohida fan sifatida, uning miqdoriy va sifatiy 
xususiyatlarining mukammal tahlil etadi. Aholining miqdoriy xususiyatlari ma‘lum millat, hudud 
aholisi sonining o‘zgarib (o‘sishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy xususiyatlari 
esa, asosan ma‘lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va ma‘lumotlilik darajasida, o‘rtacha umr 
ko‘rish maqsadida ifodalanadi. 
Har ikkala jarayon, ya‘ni, aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir-biriga chambarchas 
bog‘liq holda sodir bo‘ladi. Masalan, aholi salomatligini yuqori darajada bo‘lishi, aholi o‘rtasida 
o‘limning kamayishi, o‘rtacha umr ko‘rish muddatining esa uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni 
o‘sib boradi. Shuningdek tug‘ilishning juda yuqori darajada bo‘lishi, ko‘p hollarda ona va bola 
organizmining zaiflashib borishiga va o‘lim hollarining ko‘payishiga olib keladi. 
Jamiyat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar har bir hudud aholisi 

---

ham miqdor, ham sifat jihatidan muntazam o‘zgarib kelgandir. Demografiya aholining miqdoriy va 
sifatiy o‘zgarishlarini aholining takror barpo bo‘lishining asosiy omillari sifatida o‘rganadi. 
Aholining takror barpo bo‘lishi, keng ma‘noda tabiiy o‘sish, o‘lim, migratsiya aholining 
hududlar bo‘ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi bir ijtimoiy guruhga o‘tishi, ma‘lumot olishi, 
mehnat faoliyatining boshlanishi va h.k. natijasida aholi tarkibini yangilanib turishini bildiradi.