Декабрь 2020 17-қисм

Декабрь  2020  17-қисм

Тошкент

MEXANIK ENERGIYANING SAQLANISH QONUNI

Sulaymanova Sayyora Yusupovna

300-Davlat ixtisoslashtirilgan umumta’lim 

maktabining fizika fani o’qituvchisi

[e-mail] 

[phone] 

Annotatsiya:  Ushbu  maqolada  energiya  va  uning  turlari  tahlil  qilinishi  davomida  jism 

energiyasini saqlanish qonuni, mexanik ish, mexanik energiyani saqlanish qonunlari tahlil qilindi. 

Tahlil jarayonida formulalarning kelib chiqishi o’rganildi.

Kalit so’zlar: kinetik, potensial, konservativ, nokonservativ, energiya dissipatsiyasi, markaziy 

urilish.

Energiya  (yunoncha—  harakat,  faoliyat)  —  har  qanday  koʻrinishdagi  materiya,  xususan, 

jism  yoki  jismlar  tizimini  tashkil  etuvchi  zarralar  harakatining  hamda  bu  zarralarning  oʻzaro 

va boshqalar zarralar bilan taʼsirlarining miqdoriy oʻlchovi. Xalqaro birliklar tizimida energiya 

xuddi ish kabi joulda; atom fizikasi, yadro fizikasi va elementar zarralar fizikasida esa elektronvolt 

on  oʻlchanadi.  Energiya  yoʻqdan  bor  boʻlmaydi  va  mavjud  energiya  yoʻqolmaydi,  faqat  u  bir 

turdan ikkinchi turga oʻtadi (qarang Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni). Fizika materiya 

oʻzaro bogʻlangan modda va maydon shaklida oʻrganiladi. Materiyaning harakatlariga mos holda 

energiya shartli ravishda mexanik, ichki, elektromagnit, kimyoviy va boshqalar turlarga ajratib 

tekshiriladi. Masalan, kimyoviy energiya elektronlarning kinetik energiyasi hamda elektronlarning 

bir-biri va atom yadrolari bilan oʻzaro taʼsirlari natijasida vujudga kelgan energiyalar yigʻindisiga 

teng  .  Muayyan  tizimning  holatini  ifodalovchi  parametrlarga  bogʻliq  boʻlib,  tizimning  har  bir 

holatiga aniq bir energiya qiymati toʻgʻri keladi. Tizimning istalgan holatidagi energiya qiymati 

tizim  bu  holatga  qanday  usul  bilan  kelganligiga  bogʻliq  emas.  Binobarin,  energiya  tizim 

holatining funksiyasidir. Tutash muhit yoki maydon uchun energiya zichligi va energiya oqimi 

tushunchalari  qoʻllaniladi.  Birlik  hajmdagi  energiya  energiya  zichligi  va  energiya  zichligining 

uning  tarqalish  tezligiga  koʻpaytmasiga  teng  kattalik  esa  energiya  oqimi  deb  ataladi. Tartibsiz 

harakatlanuvchi  juda  koʻp  zarralardan  iborat  tizimlarning,  yaʼni  makroskopik  jismlarning 

oʻzaro taʼsirida issiklik miqdori muhim rol oʻynaydi. Tizimning mexanik harakatlanishi uchun 

tashqi kinetik energiyasini, boshqa tizimlar bilan maydonlarning oʻzaro taʼsiri tashqi potensial 

energiyasini hosil qiladi. Tizimning tashqi energiyasi tashqi kinetik va tashqi potensial energiyalari 

yigʻindisiga  teng  .  Makroskopik  harakatsiz,  boshqa  tizimlar  va  maydonlar  bilan  oʻzaro  taʼsir 

qilmagan tizim energiyasi uning ichki energiyasi boʻladi. Tizimning har qanday holatidagi ichki 

energiyasi  aniq  qiymatga  ega,  yaʼni  ichki  energiya  holat  funksiyasidir.  Tizimni  tashkil  qilgan 

atomlar va molekulalarning energiyalari, ular tarkibidagi elektronlar, yadrolarning oʻzaro taʼsir 

energiyalari  va  h.k.  ichki  energiya  tarkibiga  kiradi.  Jismning  energiyasio  ikki  turga  bo’linadi 

kinetic va potensial

Ba’zi ishlarni bajarish uchun energiyaga ehtiyoj borligini aytadilar. Energiya nima?

•  Kuzatuv 1. to’pni erdan yuqoriga ko’taring. U xotirjamlik holatida bo’lsa, mexanik ish ba-

jarilmaydi. Uni qo’yib yuboring. Gravitatsiya ta’sirida to’pni ma’lum bir balandlikdan erga tushi-

radi. To’p tushishi paytida mexanik ish olib boriladi.

•  Kuzatuv 2. Biz bahorni kesib, ipni yopamiz va bahorga og’irliklarni qo’yamiz. Keling, 

ipni sozlaymiz, bahor tekislanadi va og’irlikni ma’lum bir balandlikka ko’taradi. Bahor mexanik 

ishlarni amalga oshirdi.

•  Kuzatuv 3. Trolleyda novda blokni oxirigacha burang. Blok orqali biz bir tishli ipni tash-

laymiz, ularning bir qismi tramvayning o’qi bo’ylab yaraladi, ikkinchisida esa bir tayoqchi osa-

di. Og’irliklarimizni qoldiramiz. Og’irlik ta’sirida u pastga cho’kadi va trolleybusga yo’l beradi. 

Gruzik mexanik ishlarni amalga oshirdi. 

Kinetik  energiya  -  jismning  mexanik  harakatdagi  energiyasi.  Ilgarilanma  harakatda  ishtirok 

etayotgan moddiy nuqtaning Kinetik energiyasi shu nuqta massasi t ni uning tezligi -i kvadratiga 

koʻpaytmasining yarmiga teng:Yek = j mv , Koʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanma harakat qilayotgan 

jismning  Kinetik  energiyasi:  bunda  —jismning  aylanish  oʻqiga  nisbatan  inersiya  momenti,  so 

—  jismning  burchak  tezligi.  Yorugʻlik  tezligiga  yaqin  tezlik  bilan  harakatlanayotgan  moddiy 

---

53