Dehqonchilik va melioratsiya

4-mavzu: EKINLARNI SUG‘ORISH USULLARI VA TEXNIKASI.


Reja:
1.Sug‘orish usullari va texnikasini qo‘llash sharoitlari.
2.Egatlab sug‘orish, yo‘laklab bostirib sug‘orish va chek olib bostirib sug‘orish.
3.Sug‘orish texnikasi elemenlari, oddiy usulda suv taqsimlash, egatlarga suvni bo‘g‘otchalar, nay va sifonlar yordamida taqsimlash. Egatning ko‘ndalang kesimi o‘lchamlari va egatlar orasidagi masofa. Egat uzunligi, egatning suv sarfi va sug‘orish davomiyligi.
4.Sug'orish usullari va texnikasini qo'llash sharoitlari.
Tayanch so'z va iboralar: Sug'orish usullari, suvning oqim shakli, yer yuzasidan (tuproq ustidan), yomg'irlatib, tuproq, orasidan tomchilatib va aerozol` (mayda dispers yomg'irlatib) sug'orishlar, sug'orish texnikasi, hisobiy qatlamini bir xilda namiqtirish, irrigatsiya eroziyasi, egatlab sug'orish yo'laklab (pol olib) bostirib sug'orish va chek olib bostirib sug'orish, yo'laklab bostirib sug'orish, sug'orish texnikasi elementlari, chek olib bostirib sug'orish.
Qishloq xo'jaligi ekinlarini sug'orish usullari sug'orish suvini sug'oriladigan
uchastkalarga taqsimlash va suvning oqim shaklini tuproq va atmosfera namligiga aylantrishda qo'llaniladigan usul va tadbirlar majmuasi bo'lib, xozirgi vaqtda yer yuzasidan (tuproq ustidan), yomg'irlatib , tuproq, orasidan tomchilatib va aerozol` (mayda dispers yomg'irlatib) sug'orishlar farq qiladi.
Sug'orish texnikasi sug'orishni o'tkazish texnalogiyasi va bunda qo'llaniladigan texnik vositalarni o'z ichiga oladi. Sug'orish texnikasi zamonaviy sug'oriladigan dehqonchilikda eng murakkab va ma'sul agromeliorativ tadbir hisoblanadi. Sug'orishning sifati va suvdan tejamli foydalanish, sug'orishda ish unumdorligini oshirish tuproqning qulay suv,xavo,tuz va oziq rejimlarini meliorativ axvolini ta'minlash tuproq unumdorligini oshirish ko'p jixatdan sug'orish usulini to'g'ri tanlanganligi hamda sug'orish texnikasinito'g'ri tashkil etilganligi va amalga oshirilishiga bog'liq bo'lib bularning barchasi ekinlardan yuqori va barqaror hamda yetishtirish shartidir.
Sug'oriladigan yerlardan foydalanish samaradorligi sug'orish usuli va texnikasiga ma'lum darajada bog'liq. Qabul qilingan sug'orish usuli va texnikasi sug'orish suvini dalaga tekis taqsimlash va tuproqning hisobiy qatlamini bir xilda namiqtirish suvni filtiratssiya va oqavaga bexuda sarfini eng kam darajaga tushirish tuproqqa va ekinlarga ishlov berishni mexanizatsiyalash suvchilar uchun tegishli gigiena-sanitariya sharoitlarini yaratgan xolda sug'orishni kechayu–kunduz o'tkazish va ularning ish unumdorligini oshirish imkonyatlarini berish lozim. Tanlangan sug'orish usuli va texnikasi sug'orish tizimida suv taqsimlash jarayonlarini hamda sug'rishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtrishga erishishni ta'minlamog'i zarur. Shuningdek,sug'orishga qilinadigan mexnat sarfi va xarajatlarining eng kam bo'lishligi,sug'orishning tuproqning zichlashuvi va struturasining buzilishi hamda irrigatsiya eroziyasiga sabab bo'luvchi salbiy ta'sirini eng kam darajada bo'lishi makur usulni ma'lum bir tabiiy sharoitda qo'llash mumkunligi e'tiborga olinadi.
Qishloq xo'jaligi ekinlarini sug'orish usulllari va texnikasini tanlashda joyning iqlim, geomarfalogik, gidrogialogik sharoitlari, bialogik, xo'jalik, iqtisodiy va boshqa bir qator omillarni e'tiborga olish talab etiladi. Xududning nam bilan ta'minlanganlik darajasi, suvning bug'lanishga sarfi xavoning xarorati va nisbiy namligi, shamolning tezligi va yo'nalish kabi muxum iqlim elementlari xam hisobga olinishi lozim.
Yer yuzasi (tuproq usti) dan sug'orish
Qishloq xo'jaligi ekinlarini yer yuzasidan sug'orishda sug'orish suvi dalaga tuproq ustidan taqsimlanadi. Bunda suv tuproq ustidan garizontal xarakat qilish jarayonida tuproqqa shimiladi. Egatlab sug'orishda suv vertikal va yon tomonlarga yo'nalgan xolda shimiladi yer yuzasidan sug'orishning quydagi turlari qo'llaniladi: egatlab sug'orish yo'laklab (pol olib) bostirib sug'orish va chek olib bostirib sug'orish.
Egatlab sug'orish.
Egatlab sug'orish yer yuzasidan sug'orishning eng takomillashgan usuli bo'lib, nishobligi 0,001dan 0,05gacha bo'lgan yerlarda yetishtrilayotgan qator oralari chopiq qilinadigan ekinlarni asosiy sug'orish suvi hisoblanadi. Bu usul bog' va uzumzorlar, ayrim xolda yoppasiga ekilgan ekinlar (boshoqli don va yem xashak o'tlari) ni sug'orishda xam qo'llaniladi. Respublikadagi sug'oriladigan dehqonchilik yerlarining eng ko'p qismishu usulda sug'orilib kelinmoqda. Egatlab sug'orishda suv dala bo'yicha sug'orish egatlari orqali taqsimlanadi va suv tuproqqa egatning tubi va devorlari orqali singadi.
Egatlab sug'orishda qo'shni egatlarning namiqish konturlarining o'zaro qo'shilishi yuzaga keladi. Tuproqni mexanik tarkibiga bog'liq xolda bu qo'shilish sug'orish davomiyligiga bog'liq bo'ladi. Yengil tuproqlarda suv gravitatsiya ta'sirida uning chuqur qatlamlariga singadi. Shu boisdan yengil tuproqlarda qator oralari 0,6-0,7 m o'rtacha qumoq tuproqlar 0,7-0,8 m va og'ir qumoq tuproqlarda 0,8-1,1 m qilib olinadi. Nam to'plash va ekishdan oldin sug'orishlarda egatlar oralig'ni 0,7-1,0 m bo'lishi maqsadga muvofiqdir.
Yo'laklab bostirib sug'orish
Yo'laklab bostirib sug'orishda suv dalaga yo'lak (taxta, pol) lar orqali yoppasiga bostirib beriladi. Yo'lak bo'ylab suv qatlami tuproq satxidan 2-3 sm qalinlikda xarakat qilishi jarayonida tuproqqa singib uni namiqtiradi. Bunday sug'orish ko'ndalang nishobligi 0,002 dan va bo'ylama nishobligi 0,015 dan kichik bo'lgan yerlardan nam to'plash maqsadida hamda ekishdan oldin sug'orishlarda, yoppasiga ekilgan boshoqli dukakli don yem xashak ekinlarini ayrim xollarda bog' va tokzolarni sug'orishda qo'llaniladi.
Yo'laklab sug'orish texnikasi elementlariga yo'lakning kengligi, uzunligi,
solishtirma suv sarfi, yo'lak boshidagi suv qatlamining qalinligi, suv berish davomiyligi kiradi.
Nishobligi 0,001 – 0,002 atrofida bo'lgan yerlarda yo'lak kengligi 1,8-7,2 m (tor yo'laklar)va uzunligi 200-400 m gacha ko'ndalang nishobsizlik hamda bo'ylama nishobligi 0,001-0,003 gacha bo'lgan yerlarda 10-30 m (keng yo'lak)va uzunligi 600 m. gacha bo'lishi mumkin. Yo'laklarning kengligi odatda dalaning tekislanganlik darajasiga bog'iq bo'lib, ko'ndalang nishobligi kichik yerlarda u siyalkaning qamrov kengligiga teng yoki unga barobar marta oshirib olinadi. Eng ko'p qo'llaniladigan yo'lak kengligi 3,6-7,2 m ga teng bo'lib ko'ndalang nishobligi katta yerlarda 1,8 m qilib olinadi.
Yo'laklar bir biridan pushta (marza) lar yordamida ajratiladi. Pushtalar suvni yo'lak bo'ylab xarakatlanishini boshqaradi. U yo'lakning bosh qismida bo'ylama va ko'ndalang nishoblikka bog'liq xolda 0,1-0,15 m dan 0,2-0,45 m gacha balanlikda olinadi. Pushtaning tubi esa 0,4-0,6 m va undan ortiq bo'ladi. Pushtalar UKP, KPU-200A, PR- 05 pol olgich tekislagichlar yordamida sug'orish tarmog'i KZU -0,3 yoki KOR-500 kanal qazg'ich tekislagichlar yordamida 0,35-0,40 m chuqurlikda olinadi.
Chek olib bostirib sug'orish
Bunday sug'orish maxsus qurilgan cheklarni suv bilan bostirish orqali amalga oshiriladi. Sholini sug'orishda va sho'r yuvishda qo'llaniladi. Sug'orish cheki pushta (marza)lar bilan o'rab olingan sholichilik kartasining eng kichik bo'g'ini bo'lib unga berilgan suv singishi orqali tuproq namligiga aylanadi. Chek olib bostirib sug'orish nishobligi kichik (<0,002) va qat'iy nishobsiz suv o'tkazuvchanligi kuchsiz tabiiy zovurlashtirilganligi yuqori yoki kollektor zovur tarmoqlari bilan ta'minlangan yerlarda qo'llaniladi.
Sholini sug'orishda chek 10-12 sm dan 15-16 sm gacha suv qatlami bilan bostiriladi. Xorazm va Qoraqalpog'istonning ayrim xo'jaliklarida sholidan boshqa ayrim ekinlar (bug'doy, arpa, suli, oq jo'xori va b) ham chek olib, qisqa muddatli bostirib sug'orib kelinmoqda. qisqa mudatli bostirib sug'orishda chekka 10 sm dan 15 sm gacha qalinlikda suv beriladi. Suvning bir qismi tuproqqa singishi bilan o'simlikning dimiqib nobud bo'lishini oldini olish maqsadida ortiqcha suv tashama tarmoqlariga chiqarib yuboriladi.
Chek olib bostirib sug'orishda suvchining smenadagi ish unumdorligi 8 gektargacha yetib boradi. Lekin bunday sug'orishda ekinlarni sug'orish me'yori nisbatan katta ekanligidan tuproqni sun'iy zovurlashtirish talab etiladi. Chek va kartalar atrofida olingan pushtalar qishloq xo'jaligi texnikasining xarakatiga halaqit beradi.
Nazorat savollari

1. Sug'orish usullari va texnikasini qo'llash sharoitlari nimalarga bog'liq?

2. Egatlab sug'orish qaysi ekinlarda qo'llaniladi?
3. Yo'laklab bostirib sug'orishdan qanday sharoitlarda foydalaniladi?
4. Chek olib bostirib sug'orishni va uning kamchiliklarini tushuntiring.