|
5-mavzu: ERLARNING MELIORATIV HOLATIGA TABIIY SHAROITLARINING SUV XO‘JALIK (IRRIGATSIYA)VA AGROTEXNIK TADBIRLARNING TA’SIRI.
Reja:
1.Tuproqlar meliorativ holatiga tabiiy sharoitlarning ta’siri.
2.Tuproq sho‘rlanishining asosiy manbalari va sabablari. Gidrogeologik zonalar.
3.Suv xo‘jalik (irrigatsiya) sharoitlarining tuproq meliorativ holatiga ta’siri. 4.Agrotexnik tadbirlarning erlarning meliorativ xolatiga ta’siri.
Tayanch so'z va iboralar: Suv isrofgarchiligi, tarmoqning o'zani, fil`tratsiya, bug'lanish, o'zanning texnik holati, «Magnum», RN–806 chuqur yumshatgich, yerning nishabligi, pol devori, pol kattaligi, sho'r yuvish muatlari, tuproqning mexanik tarkibi, sizot suvlarining joylashish chuqurligi va ularning menirallashganlik darajasi, yerlarning zovurlashtirilish darajasi, biotsidlarni qo'llash, me'yoridan ortiqcha mineral o'g'itlar, qayta sho'rlanish. Yerning meliorativ holatiga suv xo'jalik (irrigatsiya) sharoitining ta'siri.
1. Irrigatsiya-xo'jalik sharoitlariga yangi ilmiy asossiz yerlarni o'zlashtirish
2. Ekinlarni me'yoridan ortiqcha sug'orish
Sug'orish tarmoqlarida bo'ladigan suv isrofgarchiligi sabablari
Tarmoqning o'zani (tubi va devorlari) dan suvni fil`tratsiyaga sarflanishi, suv
yuzasidan bug'lanish, tarmoqning nosozligi, gidrotexnika inshootlarining noto'g'ri ishlashi, suvni oqova tarmoqlariga tashlash, avariya holatlari. Tuproq o'zanli kanallarda fil`tratsiyaga umumiy isrofgarchilikning 90–95 %, bug'lanishga 2–4 % va texnik sabablarga ko'ra 3–6 % sarflanadi.
Suv isrofgarchiligi omillari
Tuproqning suv o'tkazuvchanligi, kanalning ish rejimi, ishlash davomiyligi, uzunligi, suv o'tkazish qobiliyati, gidrogeologik sharoitlar.
Bu yerda kanalning, ayniqsa, o'zanning texnik holati, uni begona o'tlar bilan
qoplanganlik darajasi sezilarli rol` o'ynaydi. Yengil mexanik tarkibli va suv o'tkazuvchanligi kuchli bo'lgan tuproqlarda fil`tratsiya sarfi katta, og'ir tuproqlarda esa, aksincha, kichik bo'ladi.
Suvdan tejamsiz foydalanish, sug'orish suvlarini kanallardan tashish jarayonida va sug'oriladigan dalalarda bo'ladigan isrofgarchiliklar tufayli yuzaga kelmoqda.
Sho'rlangan yerlarni asossiz me'yorlarda va sifatsiz sho'rini yuvish;
Sho'r yuvishdan oldin haydaladigan yer maydonlari chuqurligi 30–40 sm qilib «Magnum» yoki zanjirli traktorlarda PYA – 3-35 moslamasi bilan xaydaladi, agar tuproqnining suv o'tkazuvchanligi past bo'lsa, u xolda RN–806 chuqur yumshatgich (rixlitel`) bilan 60 – 70 sm chuqurlikda yumshatiladi.
Pollarning maksimal maydoni 0,5 gektardan yuqori bo'lmasligi kerak. Pol devorining balandligi 0,5 m, pol devori tagining kengligi 1,2 m, pol devorining tepasi 0,2 m bo'lishi kerak.
Yerning nishabligiga qarab polning hajmi
Yerning nishab-
ligi, i
|
Polning kattaligi
|
Eni,m
|
Uzun ligi,m
|
1 ta polni kengligi, ga
|
0,002
|
50
|
50
|
0,25
|
0,004
|
50
|
33
|
0,165
|
0,006
|
50
|
25
|
0,125
|
0,010
|
50
|
17
|
0,085
|
Sho'r yuvish muddatlari tuproqning sho'rlanish darajasiga va mexanik tarkibiga bog'liq bo'lib ikki muddatda o'tkaziladi.
Kam sho'rlangan, yengil mexanik tarkibli tuproqlarda joriy sho'r yuvish erta baxorda (fevral`, mart) o'rtacha va kuchli sho'rlangan, mexanik tarkibi og'ir tuproqlar esa kuz-qish-baxor oylarida (noyabr` ,dekabr`, fevral` mart) sho'rxok yerlarni sho'rini yuvish uzoq muddat talab qilinganligi uchun ular yil davomida maxsus texnologiya asosida o'tkaziladi.
Sho'r yuvishga beriladigan suv miqdorining yerlarni sho'rlanish darajasiga bog'liqligi kam sho'rlangan yerlarga beriladigan suv me'yori 1500 m3/ga bo'lib, bir martao'rtacha sho'rlangan yerlarga beriladigan suv me'yori 2500 m3/ga bo'lib, ikki marta. Kuchli sho'rlangan yerlarga beriladigan suv me'yori 4000 m3/ga bo'lib, uch marta bo'lib beriladi.
Sho'r yuvish samaradorligini belgilovchi omillar:
1.Joyning iqlim sharoiti.
2.Tuproqlarning turi, mexanik tarkibi va uning suv-fizik xossalari.
3.Tuproqni sho'rlanish darajasi va sho'rlanish tipi.
4.Sho'r yuvish uchun o'tkazilgan agrotexnik tadbirlar.
5.Sizot suvlarining joylashish chuqurligi va ularning menirallashganlik darajasi.
6.Yerlarning zovurlashtirilish darajasi.
7.Sho'r yuvishni tashkil qilish.
8.Ekinlarni sho'r suv bilan sug'orish.
9. Cug'orish va kollektor-zovur tarmoqlaridan noto'g'ri foydalanish ularni o'z vaqtida ta'mirlamaslik va sug'oriladigan yerlarni ba'zan qishloq xo'jaligida foydalanilmasdan tashlab qo'yish.
10. Me'yoridan ortiqcha yerga mineral o'g'itlar solish, biotsidlarni qo'llash kabilar kiradi.
Respublikamiz suv manbalarining asosiy qismida minerallashganlik darajasi 0,5-1 g/l dan oshmaydi. Lekin ayrim daryo suvlarining minerallashganlik darajsi 1,5-2,0 g/l ni tashkil qilmoqda. Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlaridagi minerallashganligi 2 g/l dan ortiq, Sherobod daryosining minerallashganlik darajasi esa 3-3,5 g/l dan iborat
Me'yoridan ortiqcha mineral o'g'itlar ta'sirida.
1 gektar paxta maydoniga 240-250 kg azotli (sof holda) o'g'it solinganda undan faqat 30-40 % dan 120-130 kg fosfor berilganda esa 15-20% dan g'o'za foydalanadi. Qolgan qismi esa tuproqda nitrat (NO3) va fosfat tuzlari sifatida to'planib qoladi. Ular suv ta'sirida asta-sekin erib sizot suvlariga qo'shiladi va ularni ifloslantiradi.
Azotli o'g'itlar
Masalan, suv tarkibida nitrat miqdori 40-50 mg/l bo'lsa zararlidir. Nitrat
yerning chuqur qatlamlarigacha (12 m. gacha) suv bilan yetib borishi va to'planishi kuzatilgan. 1 gektar paxta maydonining 12 m. chuqurligida 900-1200 kg gacha nitrat to'planishi aniqlangan.
Fosforli o'g'itlar berilganda
Yerga fosforli o'g'itlar berilganda faqat fosfat tuzlari sifatida to'planmasdan
balki «og'ir metallar» ni ham vujudga keltiradi. Masalan, yerga 1 tonna superfosfat berilganda, 1 kg tuproqda 20 mg mis, 100 mg rux, 300 mg margumush to'planishi aniqlangan.
Biotsidlar
Biotsidlar tuproqda bir necha yillar parchalanmasdan to'planib qoladi.Birinchi yili sepilgan biotsidlarning 80-100 % keyingi yillarga saqlanib qoladi va ular faqat tuproqning chuqurligi va yoniga qarab tarqalishi mumkin.
Tuproqning qayta sho'rlanishi
Sug'oriladigan dexqonchilik sharoitida dastlab tuproq sho'rlanmagan bo'lib, keyinchalik yangi yerlarni o'zlashtirish va sug'orish jarayonida shu tuproqlar turli darajada ( kuchsiz sho'rlanishdan tortib sho'rxokgacha) sho'rlanib, qishloq xo'jaligida foydalanishga yaroqsiz bo'lib qoladi. Bu xodisaga tuproqning qayta sho'rlanishi deyiladi.
Nazorat savollari:
1. Yerlarning meliorativ holatiga suv xo'jalik (irrigatsiya) sharoitining ta'siri natijasia qanday xolatlar vujudga keladi?
2. Irrigatsiya-xo'jalik sharoitlariga yangi ilmiy asossiz yerlarni o'zlashtirish qanday oqibatlarga olib keladi?
3. Ekinlarni me'yoridan ortiqcha sug'orish natijasida tuproqda qanday jarayon sodir bo'ladi?
4. Me'yoridan ortiqcha mineral o'g'itlar ta'sirida tuproqda qanday xolat vujudga keladi?
5. Qayta sho'rlanish nima?
Do'stlaringiz bilan baham: |
