Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

15–Mavzu 
DEHQONCHILIK TIZIMI 
 
Reja: 
 
 
 
1. Dehqonchilik tizimi to’g’risida tushuncha 
Dehqonchilik tizimi xo’jalikni boshqarish tizimining tarkibiy va ajralmas qismi bo’lib, 
u  doimiy  bo’lmaydi.  Binobarin,  kishilik  jamiyatining  rivojlanishi  asosida  tuzumlarning 
o’zgarishi,  fan  va  texnikaning  rivojlanishi  bilan  u  ham  o’zgaradi,  yani  dehqonchilik 
tizimining  kelib  chiqishi  va  rivojlanishi  jamiyat  ishlab  chiqarish  kuchlarining  taraqqiyet 
qilishiga va ishlab chiqarish munosobatlariga bog’liq. 
Qishlok xo’jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olishga qaratilgan tashkiliy xo’jalik, 
agrotexnik,  agrokimyoviy  hamda  agromeliorativ  tadbirlar  majmuasiga  dehqonchilik  tizimi 
deyiladi. 
 
Qishlok  xo’jalik  ishlab  chiqarishi  halq  xo’jaligining  boshqa  sohalariga  qaraganda 
tabiiy va iqtisodiy sharoitga qat’iy bog’liq, chunki respublikamiz xududi keng va sharoiti ham 
xilma-xildir.  Shuning  uchun  dehqonchilikni  respublikamizning  hamma  yeri  uchun  bir  xilda 
yaroqli bo’lgan qandaydir yagona tizim asosida rivojlantirish mumkin emas. Bunday yagona 
tizim yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. 
 
Barcha  dehqonchilik  tizimlari  umumiy  tarkibiy  qismga  ega.  Bunga  qo’yidagilar: 
xo’jalik  xududining  agrotexnikasini  tuzish  va  almashlab  ekish  tizimi;  yerni  ishlash  tizimi; 
o’g’itlash  tizimi;  begona  o’tlarga,  kasallik  va  zararkunandalarga  qarshi  kurash  tizimi; 
urug’lik;  tuproqni  suv  va  shamol  eroziyasidan  himoya  qilish  tadbirlari  va  xakozalar  kiradi. 
Shu  bilan  bir  qatorda:  ixota  o’rmon  polosalari  borpo  etish;  sug’orish;  botqoqlarni  quritish; 
kimyoviy meliorasiyalash (oxaklash, gipslash va boshqalar) ham qo’shiladi. 
 
Dehqonchilik  tizimining  har  bir  tarkibiy  qismining  har  xil  tuproq-iqlim  mintaqasida 
tuproq unumdorligi va qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshirishdagi ahamiyati turlicha 
bo’ladi.  Masalan,  O’rta  Osiyo  sharoitida  sug’orish,  nam  to’plash  va  namlikni  saqlashga 
qaratilgan  yerga  ishlov  berish  tizimi  va  boshqalar  eng  asosiy  omil  hisoblanadi.  Tuprog’i 
unchalik  unumdor  bo’lmagan,  namlik  yetarli  bo’lgan  rayonlarda  hamda  sug’oriladigan 
1. Dehqonchilik tizimi to’g’risida tushuncha. 
2. Dehqonchilikning ibtidoiy (primitiv) tizimi. 
3. Dehqonchilikning ekstensiv tizimi. 
4. Zamonaviy  dehqonchilik  tizimlari va ularning tarkibiy qismlari  
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

70 
 
dehqonchilikda,  ayniqsa,  mineral  o’g’itlar  qo’llashda,  ortiqcha  kislotali  va  ishqorli 
tuproqlarda  esa  kimyoviy  mileorasiya,  ortiqcha  nam  saqlanadigan  sharoitda  zaxni  qochirish 
va quritish tadbirlarining ahamiyati katta. Yuqorida keltirilgan tarkibiy qismning har birining 
roli minimum qonunga ko’ra baholanishi kerak. 
 
Dehqonchilik  tizimi  samaradorlik  darajasiga  ko’ra  uch  turga:  ibtidoiy,  ekstensiv  va 
intensivga bo’linadi. Dehqonchilikning ibtidoiy tizimiga quruq va bo’z yer tizimi, partov yer 
tizimi;  ekstensiv  tizimiga  esa  shudgorlash  tizimi  kiradi.  Intensiv  tizimiga  fan  va  texnika 
yutuqlaridan  samarali  foydalanishga  asoslangan  tuproq  unumdorligini  oshirishni  va 
ekinlardan yuqori va sifatli hosil olishni taminlaydigan hozirgi tizimilar kiradi.