Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

3. Almashlab ekishni tuproq unumdorligiga ta’siri hamda almashlab ekish 
rotasiyasi va tizimlari. 
Almashlab ekishda o’tmishdosh ekin muhim ahamiyatga ega. O’tmishdosh ekin deb, 
muayyan dalada oldingi yillarda ekilgan ekin turlariga aytiladi. 
Sug’oriladigan  yerlarda  barcha  ekinlar  uchun  beda  eng  yaxshi  o’tmishdosh 
hisoblanadi. Beda o’simligi katta agrotexnik va xo’jalik ahamiyatiga ega.  
1.Tuproqning  fizik  xususiyatlarini  yaxshilaydi,  donador  holatga  aylantiradi,  chunki 
uning ildiz tizimi kuchli rivojlangan. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

67 
 
2.Serbargliligi,  tuproq  yuzasini  Quyosh  qizdirishidan  saqlab,  butun  o’suv  davrida 
tuproq yuzasiga tuzlarning ko’tarilishini to’xtatadi, bu jihatdan meliorativ tadbirni o’tkazdi.   
3.Yer osti suvlari sathining pasayishiga olib keladi, chunki bu o’simlik massasi orqali 
gektariga  12-15  ming  m
3
  suv  bug’lantiradi,  biologik  drenaj  rolini  uynaydi,  zaharli  tuzlar 
kamayadi. 
4.Ildizda  tugunak  bakteriyalar  rivojlanib  azot  to’plasa,  ildiz  qoldig’ida  ham  2-2,5% 
gacha  azot  to’playdi.  Ikkalasi  hisobiga  har  gektarida  500-600  kg  gacha  azot  to’plashi 
mumkin. 
5.Bedapoyada  gumus  miqdori  ko’payadi,  3-yillik  bedapoyaning  20-25  sm  da  8-15 
t/gacha  gumus  ko’payadi.  Bu  hisobda  tuproqning  barcha  xossalari,  ayniqsa  suv  balansi 
yaxshilanadi. 
6.Beda ildizi chirishi bilan tuproqda harakatchan fofor miqdori oshadi. 
7.Beda vilt va boshqa kasalliklarni kamaytiradi. 
8.Beda mineral o’g’itlarning samaradorligini oshiradi. 
9.Beda yuqori mahsuldorli yem-xashak ekinidir. U oqsil va karotinga boydir.  
Lalmikor sharoitda esa toza shudgor yaxshi o’tmishdoshdir. 
Shu  narsalarni  etiborga  olib,  paxtachilik  xo’jaliklarida  almashlab  ekishning  10,9,8 
dalali  yani  3:7,  3:6,3:5  tizimlari  qo’llanib  kelindi  (birinchi  raqam  beda,  ikkinchi  raqam  
g’o’za). Bunda  g’o’zaning o’zaro salmog’i 70-66,7-62,5% ga tengdir. 
Almashlab  ekishning  sxemasini  belgilovchi  omil,  avvalo,  xo’jalikning  yo’nalishi  va 
tuproqning sho’rlanish darajasi belgilasa, tuproq va shamol eroziyasi va maydonni kasallanish 
darajasini ham belgilaydi. 
 G’o’za vilt bilan kasallangan maydonlarda almashlab ekishning bo’laklangan 2:4:1:3, 
2:4:1:2, 2:3:1:2 tizimlari tavsiya etildi (birinchi raqam-beda, ikkinchi raqam- g’o’za, uchinchi 
raqam-don  yoki  yem-xashak  ekinlari,  to’rtinchi  raqam-  g’o’za).  Bedani  birinchi  yili  don 
ekinlari, makkajo’xori, bilan aralashtirib ekish tavsiya etiladi. 
Meliorativ jihatdan noqulay bo’lgan yerlarda 1:3:4; 1:3:5; shamol eroziyasi yoki qumli 
tuproqlarda 3:3; 3:4; 3:3:1 tizimlari qo’llanilgani maqul. 
Dehqonchilikda  tuproq  unumdorligiga  qarab  almashlab  ekishning  hozirgi  vaqtda 
tavsiya etilayetgan 8-dalali (3:4:1) va 6-dalali (2:3:1) sxemalarining rotasiyalarini keltiramiz 
(14-15 jadvallar). 
14-jadval 
Paxta-beda-don almashlab ekishning 8-dalali tizimi. 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
1 
B+D 
B 
B 
P 
P 
P 
P 
D 
2 
B 
B 
P 
P 
P 
P 
D 
B+D 
3 
B 
P 
P 
P 
P 
D 
B+D 
B 
4 
P 
P 
P 
P 
D 
B+D 
B 
B 
5 
P 
P 
P 
D 
B+D 
B 
B 
P 
6 
P 
P 
D 
B+D 
B 
B 
P 
P 
7 
P 
D 
B+D 
B 
B 
P 
P 
P 
8 
D 
B+D 
B 
B 
P 
P 
P 
P 
Bu tizimda beda 27,5%, paxta-50%, don 12,5% tashkil etadi. Bu yerda don yig’ishtirib 
olingach takroriy ekinlarni ekish ko’zda tutiladi. 
15-jadval 
Paxta-beda-don almashlab ekishning 6-dalali tizimi. 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1 
B+D 
B 
P 
P 
P 
D 
2 
B 
P 
P 
P 
D 
B+D 
3 
P 
P 
P 
D 
B+D 
B 
4 
P 
P 
D 
B+D 
B 
P 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

68 
 
5 
P 
D 
B+D 
B 
P 
P 
6 
D 
B+D 
B 
P 
P 
P 
Paxta-50%, beda-33,3%, don-16,7% 
Bu  tizimlarning  ikkalasi  ham  ko’proq  sho’rlangan,  sho’rlanishga  moyil  bo’lgan 
yerlarga  mos  keladi,    g’o’za  bir  maydonda  3-4  yildan  ortiqroq  eqilmaydi,  tuproqning  fizik, 
ximik xususiyatlarining pasayish holatlari kuzatilmaydi. 
Paxta-g’alla  almashlab  ekish  tizimi  qo’yidagi  ko’rinishda  bo’lishi  mumkin  (16-17 
jadval). 
16-jadval 
Paxta-g’alla almashlab ekishning 3-dalali tizimi 
№ 
1 
2 
3 
1 
G’ 
P 
P 
2 
P 
P 
G’ 
3 
P 
G’ 
P 
Paxta-66,7%, G’alla 33,3%. 
 
17-jadvali 
Paxta-g’alla almashlab ekishning 4-dalali tizimi 
№ 
1 
2 
3 
4 
1 
G’ 
P 
P 
P 
2 
P 
P 
P 
G’ 
3 
P 
P 
G’ 
P 
4 
P 
G’ 
P 
P 
Paxta-75%, G’alla-25%. 
 
Shu  narsani  qayd  etmoq  kerakki,  paxta-g’alla  almashlab  ekishda  paxta-beda-don 
almashlab ekishga nisbatan paxtaning umumiy salmog’i birmuncha baland bo’lganligi uchun 
ham undan olinadigan yalpi paxta mahsuloti ham (100 gektarga nisbatan) yuqori bo’ladi. Bu 
esa  uning  iktisodiy  tomondan  yuqori  bo’lishini  ko’rsatadi.  Lekin,  tuproqning  unumdorligini 
saqlab qolish tadbirlarini ko’rishni ham taqoza etadi. 
 
Almashlab ekishni qo’llash uchun  yer  massivi  malum sondagi dalalarga bo’linadi  va 
shu uchastkada yetishtirilayetgan ekinlar har bir dalaga navbat bilan ekiladi. 
Ekinlarni  tartib  bilan,  belgilangan  sxemada  har  bir  dalaga  ekish  uchun  ketgan  vaqt