116
bo’ladi. Shuning uchun ham bu kabi misollarda belgi variasiyasi deyilgan tushuncha
ishlatiladi.
Barcha va har xil turdagi narsalar yig’indisiga to’plam tushunchasi ishlatiladi.
O’simliklarning shartli belgili xususiyatlaridan biri parallel paykallardan olinadigan hosil bir
xil to’plamlar yig’indisida har xil ko’rsatkichlar berishidir.
Bu holat ham o’zgaruvchanlik yoki variasiya deyiladi. O’zgaruvchanlik tabiatdagi
hamma predmetlarga xos xususiyat bo’lib, hyech qachon ikki narsa bir-biriga o’xshash
bo’lmaydi. O’simliklarda variasiya belgilari: bo’yining balandligi, shoxlarining soni, ko’sak
soni, ko’sak og’irligi, bug’doyning bir boshog’idagi donlar soni va og’irligi, dondagi protein
miqdori va boshqalar.
O’simliklar bir navga taa’luqli bo’lishidan qatiy nazar bir-biridan irsiyatiga ko’ra
hamda ularning rivojlanishi har xil tashqi muhit sharoitida o’tganligi sababli variasiyaning
paydo bo’lishi kuzatiladi.
Dala tajribalar amaliyotidan ma’lumki butun o’simliklar sonini to’plash, kuzatish
imkoniyatiga ega emas. Bunday holatda u o’simliklar to’plamining ma’lum bir qisminigina
olib kuzatuvni bajaradi. Bu tanlovlar uslubiyati deyilib, olingan o’simliklar tanlov deyiladi.
Matematik statistikadagi tanlovlar uslubining asosiy vazifasi kichik tanlov (o’rtacha
namuna) ko’rsatkichlari yordamida umumiy daladagi o’simliklarga haqiqiy tavsif berishdir.
Biologiyada «varianta» so’zi alohida kuzatish natijasida aniqlangan o’zgaruvchan
iomat va «variasiya» o’zgaruvchanlik demakdir.
O’zgaruvchanlik sifat va miqdor belgilarga ajratiladi.
Sifat belgilarga o’lchanishi
mumkin bo’lmagan, rangi, hidi, ko’rinishi, bargning mayin yoki dag’alligi, tukliligi va
boshqalar kiradi. Sifat o’zgaruvchanlik ma’lum bir birlik bilan belgilanmaydi. U faqatgina
sezish organlari yordamida aniqlanadi. Miqdor belgilarini esa o’lchash mumkin bo’lib, ularga
o’simlik bo’yi, ildiz uzunligi, yo’g’onligi, shoxlar soni, gullar soni, ko’saklar soni, boshoq
uzunligi, donlar soni, ularning og’irligi, hosildorlik va shu kabi ko’rsatkichlar kiradi. Bu
hamma vaqt sm, m, g, kg, s, t bilan ifodalanadi.
Tajriba ma’lumotlarini statistik taxlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:
Misol. Usimlik tarkibida (100 g kuruk moddada g xisobida R
2
O
5
) fosfor mikdori
aniklanganda, 5 ta kuzatishda fosfor mikdori 0,56; 0,53; 0,49; 0,57 va 0,48 g ni tashkil etgan
bulsa, X va S
X
ning 95 va 99 % li ishonchli oraligini toping.
Yechish:
1) Arifmetik urtacha kiymat
Do'stlaringiz bilan baham: