Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

3.  Rendomizasiya  (tasodifiy)  joylashtirishning  o’ziga  xosligi.  Tasodifiy  yoki 
rendomizasiya  usuli  –  Angliyalik  olim  R.A.Fisher  tomonidan  tavsiya  etilgan.  Bunda 
variantlar  takroriklar  ichida  tasodifiy  joylashtiriladi.  Bu  usulning  afzalligi  shundaki,  u 
variantlarni  tuproq  unumdorligigi  xilma  xil  bo’lgan  yerga  joylashtirish  imkonini  beradi. 
Demak,  u  yoki  bu  variant  oldindan  mo’ljallab  qo’yilgan  joyga  emas,  balki  chek  (qur’a) 
tashlash tufayli  variantlar tasodifiy uchragan paykalga  joylashtiriladi. Shu sababli  bu usulda 
sistematik usuldagidek xato va kamchiliklarga o’rin qolmaydi. 
Tasodifiy usulda har bir variant raqam yoki harf bilan belgilanib, karton, tunuka yoki 
plastmassadan  qilingan  chekka  yoziladi.  Oldin  tajriba  takroriklari  va  uning  ichidagi  variant 
o’rni  (paykal)  qog’ozga  sxematik  ravishda  chiziladi.  So’ngra  variantlar  yozilgan  chek 
yaxshilab aralashtiriladi va qo’lga tasodifiy chiqqani qog’ozga chizilgan birinchi takrorikdagi 
variantlar  o’rniga  yoziladi.  Xuddi  shu  tartibda  qolgan  takrorliklarga  ham  variantlar  o’rni 
to’lg’aziladi.  Bu  usulda  bir  necha  cheklanish  mavjud,  jumladan,  uzunasi  va  ko’ndalangi 
bo’yicha takrorliklar chegarasida bir xildagi variantlar yonma-yon joylashmasligi 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

98 
 
 
 
kerak. Aks holda qaytadan chek tashlashga to’g’ri keladi. 
Tasodifiy  usulda  ham  takrorliklarni  1,  2  va  4  yarusda  joylashtirish  mumkin.  Har  bir 
takrorlik ichidagi tajriba variantlari taqqoslash uchun bitta nazorat varianti joylashtiriladi. 
Tasodifiy usulga yana lotin kvadrati usuli ham kiradi (6-rasm). Bunda variantlar bilan 
takrorliklar  soni  teng  bo’ladi.  Masalan,  4x4,  5x5x,  6x6  va  hokazo.  Variantlar  raqami  harf 
bilan belgilanib, ular yorliqqa yoziladi. Variantlar soniga qarab oldindan to’g’ri to’rtburchak 
kataklar chiziladi va chek tashlash bilan ushbu kataklarga tasodifiy qo’lga chiqqan varinatlar 
joylashtiriladi.  Bunda  shuni  hisobga  olish  kerakki,  kataklarning  uzunasi  va  ko’ndalangi 
bo’yicha bir xil variant ikki marta qaytarilmasligi lozim. Aks holda qaytadan chek tashlanib, 
variantning  bir  marta  takrorlanishiga  erishiladi.  Bundan  tashqari,  variantlar  soni  to’rttadan 
kam va sakkiztadan ortiq bo’lmasligi kerak. Variantlar miqdori 4 dan kam bo’lsa yuqoridagi 
talabga  rioya  qilish  qiyinlashadi.  Sakkiztadan  ortiq  bo’lsa,  takrorliklar  sonining  ko’payishi 
hisobiga  ko’p  maydon,  ekish  materiallari,  parvarish  qilish  va  kuzatishga  mehnat  kuchi  va 
xarajat talab etiladi. 
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

99 
 
 
Lotin  kvadrati  yangi  chiqarilgan  o’g’itlar  va  gerbisidlarni  o’rganishda,  seleksion 
ishlarda,  jumladan,  yangi  navlarni  sinash,  kasalliklarga  qarshi  kurash  choralarini  ishlab 
chiqishda qo’llaniladi. 
Bulardan tashqari, tajriba qo’yishda parchalangan paykalchalar usuli ham qo’llaniladi. 
Bu  bir  yo’la  ikki,  uch  omillarni  tekshirishda  qo’llanilib,  asosiy  omil  birinchi  tartibli 
(o’tmishdosh  ekin  yoki  ishlov  bsrish)  hisoblanib,  unga  kattaroq  ikkinchi  darajali  omilga 
(o’g’itlash yoki nav sinash) o’rtacha va uchinchi darajali omilga (gerbisid qo’llash) kichikroq 
maydon  ajratiladi.  Natijada  birinchi  darajali  kattaroq  maydon  uzunasi  yoki  ko’ndalangiga 
ikkinchi darajali  maydonga  bo’linadi (parchalanadi)  va  ikkinchi tartibli  paykal  esa uchinchi 
tartibli paykalchaga bo’linadi. Bu usul birinchi darajali tekshiriluvchi omillar (masalan, A, V) 
ketma-ket  (sistemali)  va  ikkinchi  (a,  v,  s,  d,  ye)  hamda  uchinchi  darajali  (1,  2,  3,  4) 
omillarniig  variantlari  birinchi  takrorlikda,  keyingilarida  (II  va  III  da)  ularning  o’rni 
almashtiriladi (7-rasm). 
 
 
 
1.  Standart usulning afzalligi va kamchiliklari. 
2.  Sistematik va tasodifiy usulning bir biridan farqi. 
3.  Lotin kvadrati usulida tajriba variantlari qanday joylashtiriladi. 
4.  Parchalangan paykalchalar usuli qanday tajribalarda qo’llaniladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

100