Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

19–Mavzu 
DALA TAJRIBASI USLUBIYaTINING ASOSIY ELEMENTLARI
 
Reja: 
 
1.  Dala  tajribasi  oldiga  qo’yilgan  asosiy  talablar.  Dala  tajribasi  qishloq  xo’jalik 
ilmiy tekshirishining asosiysi hisoblanib, o’simliklar hayotini dalada, ishlab chiqarishga yaqin 
sharoitda  o’rganish  uslubidir  va  u  vegetasion,  lizimetrik  uslublardan  tuproq,  ob-havo  va 
agrotexnologik  tadbirlarning  birgalikda  o’simliklarga  ta’siri  tekshirilishi  bilan  farq  qiladi. 
Ekinlarni  yetishtirish  borasidagi  barcha  amaliy  tavsiyalarni  tuzishda      va  agrotexnikaviy 
tadbirlarni ilmiy asoslashda ana shu dala tajriba natijalariga tayanadi. 
Bu  usul  asosidagina  hosil  bilan  unga  ta’sir  qiluvchi  vositalar  o’rtasidagi  bog’liqlik 
darajasini,  tuproqlarni  ishlash,  o’g’itlash,  sug’orish,  almashlab  ekish  tadbirlarini  ishlab 
chiqish,  tuproqning  meliorativ  holatini  yaxshilash,  yangi  navlar  yaratish,  ularni  sinash  va 
rayonlashtirish,  kasallik  va  zararkunandalarga  qarshi  kurash  choralarini  amaliyotda  ishlab 
chiqish va boshqa muammolarni hal qilish mumkin. 
Kuzatish,  laboratoriya,  vegetasion,  lizimetrik  usullarni  qo’llash  tajriba  natijalarini 
to’plashda  katta  ahamiyat  ega  bo’lsa  ham  nazariy  va  amaliy  xulosa  chiqarish  uchun  ularni 
kengroq masshtabda, dala tajribasi usuli asosida sinalishi kerak. Chunki faqat dala tajribasiga 
suyangan  holda  hodisalarning  kelib  chiqishi,  sababi,  ularning  o’zaro  aloqadorligi,  mazmuni 
va mohiyatini aniqlash mumkin. 
Har  qanday  dala  tajribasi  oldiga  bir  qator  uslubiy  talablar  qo’yiladi  va  dala  tajribasi 
natijalarining qimmati ushbu talablarga qatiy amal qilishga bog’liq: 
1) tajribaning tipikligi; 
2)  yagona  mantiqiy  farq  qilish  prinsipi  (faqat  bitta  belgi  bilan  farqlanish  prinsipi)ga  amal 
qilish; 
3) tajribani maxsus ajratilgan maydonlarda o’tkazish; 
4)  hosilni  hisobga  olish  va  tajribaning  aniqligi  kabilar  uslubiy  talablarining  asosiysi 
hisoblanadi. 
Agar bu talablarning birortasiga amal qilinmasa, tajriba to’la qimmatga ega bo’lmaydi. 
1. Dala tajribasi oldiga qo’yilgan asosiy talablar. 
2. Dala tajriba uslubining asosiy elementlari. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

92 
 
Tajribaning tipikligi. Tajribadan olingan  natijalarni aynan tajriba o’tkazilgan  joyning 
o’zida qo’llanilishiga tajribaning tipikligi deyiladi. 
Tadqiqotlarda tabiiy, tashkiliy-xo’jalik va agrotexnikaviy sharoitlarga nisbatan tipiklik 
farqlanadi. 
Dala tajribalarini o’tkazishda tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olish muhim ahamiyat 
kasb etadi,  ya’ni tajriba o’tkaziladigan  joyning  iqlimi  va tuprog’i, o’simliklariga agrotexnik 
parvarish  qilish  tadbiri  joriy  qilinadigan  rayon  yoki  mintaqaning  sharoitiga  aynan  o’xshash 
bo’lishi  kerak.  Boshqacha  qilib  aytganda,  masalan,  tajribasi  Samarqand  viloyatining  o’tloq-
bo’z  tuproqlarida  olib  borilib,  natijasini  butunlay  boshqa  sharoit  (Xorazm  yoki  Buxoro)  da 
tadbiq qilinishi uslubiy  jihatdan  butunlay  noto’g’ri bo’ladi. Bundan tashqari, navlarning shu 
sharoit uchun yaroqliligi va rayonlashtirilganligiga jiddiy e’tibor berish kerak. 
Tajribada yagona mantiqiy farq prinsipiga amal qilish. Bunda tajribaning bir varianti 
ikkinchisidan faqat bir belgi (ko’rsatkichi) bilan farqlanib, qolgan hamma sharoitlar ikkalasi 
uchun mutloq bir xil darajada bo’lishi shart, boshqacha aytganda, taqqoslanadigan variantlar 
bir biridan  faqat bitta o’rganiladigan belgisi (ko’rsatkichi)  bilan  farq qilishi kerak. Masalan, 
azot  me’yorlarini  o’rganish  ustida  o’tkaziladigan  tadqiqotlarda  variantlar  o’rtasidagi  bir 
biridan farqlanadigan belgi azot me’yoridir. O’simlikning o’sishi uchun zarur bo’lgan boshqa 
barcha sharoitlar (tuproq sharoitlari, o’tmishdosh ekin, tuproqni ishlash usullari, nav, urug’lik, 
ekish,  o’g’itlash  usullari,  muddatlari,  sug’orish  va  shu  kabi  omillar)  barcha  variantlarda  bir 
xilda bo’lishi kerak. 
Tajribani  maxsus  ajratilgan  maydonlarda  o’tkazish  yagona  farqlanish  prinsipining 
mantiqiy  davomidir,  ya’ni  tajribani  tuproq  unumdorligi  bir  xil  darajada  bo’lgan  joyda  olib 
borish,  tajribani  yagona  belgisi  bilan  farqlanish  qoidasiga  amal  qilish  hisoblanib,  xulosa 
chiqarishda  yordam  beradi.  Maxsus  ajratilmagan  (tasodifiy)  maydonlarda  amalga  oshirilgan 
tajribalarning natijalaridan foydalanish mumkin emas. 
Hosilni  hisobga  olish  va  tajriba  aniqligiga  qo’yilgan  talab.  Qishloq  xo’jalik 
ekinlarining  hosili  va  mahsulot  sifati  tajribada  o’rganilayotgan  variantlarning  eng  xolis 
ko’rsatkichidir.  Hosilni  hisobga  olish  yo’li  bilan  tajriba  variantlarida  o’rganilayotgan 
omillarning  ta’siri  miqdoran  aniqlanadi.  Tajriba  ishonchli  (haqqoniy)  bo’lgandagina  hosilni 
hisobga  olish  va  uning  sifatini  baholash  ma’lum  bir  qiymatga  ega  bo’ladi.  Tajribaning    
ishonchliligi (haqqoniyligi) va aniqligi bir biri bilan bog’liq, lekin mustaqil tushunchalardir. 
       8x*100 
Tajribaning aniqligi 8x% =----------formula bilan aniqlanadi. 
Bunda, 8x% - tajriba aniqligi, u ba’zan R harfi bilan ham ifodalanadi; 
8x - o’rtacha hosil (x) ning tasodifiy xatosi, absolyut miqdorda; 
x – o’rtacha hosil. 
Tajriba  aniqligi  tajribadan  olingan  natijalarni  o’ziga  xos  matematik  usullar  bilan 
hisoblash  orqali  topiladi.  Binobarin,  dala  tajribasining  aniqligi  –  bu  ilmiy  ish  natijasining 
o’zgarishini mikdor jihatdan tavsiflovchi statistik ko’rsatkichlar yakunidir. 
Tajribaning aniqligi uning tasodifiy xatosiga nisbatan teskari mutanosib, ya’ni tajriba 
qanchalik to’g’ri qo’yilgan bo’lsa, uning xatosi shunchalik kam bo’ladi va aksincha. 
Ekinning  turi,  tajriba  o’tkazish  sharoiti,  uning  maqsadiga  qarab  tajribaning  aniqligi 
agrotexnik tajribalarda 4-7 %, nav sinashda 3-4 %, vegetasion-lizimetrik tajribalarda 2-3 % va 
laboratoriya tajribalarida 1-3 % atrofida bo’lgani ma’qul. 
Dala tajribasi bo’yicha R < 1-2 % gacha bo’lsa tajriba juda yuqori darajada aniq, R < 
2-3 % gacha bo’lganda aniqligi yaxshi, R < 3-5 % gacha bo’lsa tajriba batomom qoniqarli, R 
< 4-7 % atrofida bo’lsa deyarli qoniqarli qo’yilgan hisoblanadi. Agar aniqlik R > 7-8 % bo’lsa 
tajriba brak (yaroqsiz) qilinadi. 
Dala tajribalarining aniqligiga agrometeorologik sharoitlarning turli tumanligi, tajriba 
maydoni  tuprog’ining  bir  jinsli  bo’lmasligi,  agrotexnikaviy  tadbirlarni  o’tkazishda  yo’l 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

93 
 
qo’yiladigan  ayrim  nuqsonlar  turlicha  ta’sir  ko’rsatadi  va  tajribada  xatoliklarni  keltirib 
chiqaradi. 
Dala tajribalarida uchraydigan xatoliklarni uch guruhga bo’lish mumkin: 1) tasodifiy; 
2) sistematik; 3) qo’pol xatolar. 
Tasodifiy  xatolar  –  juda  ko’p  omillarning  o’zaro  ta’siri  natijasida  yuzaga  keladi. 
Tasodifiy  xatolar tajriba aniqligiga sezilar-sezilmas ta’sir ko’rsatadi. Har bir dala tajribasida 
tasodifiy xatolarni yuzaga keltiradigan elementlar mavjud. 
Dala  tajribalarida  ro’y  beradigan  tasodifiy  xatolarga  quyidagilar  kiradi:  1)  texnik 
xatolar  (tarozi,  asbob-uskuna,  seyalka  va  shu  kabilarning  nosozligi);  2)  uchastka  tuproq 
unumdorligining bir xil bo’lmasligi; 3) o’simlik o’sishida o’ziga xos (individual) o’zgarishlar; 
4) o’simlikning mexanik shikastlanishi, kasallik va zararli xasharotlar tufayli zararlanishi. 
Tasodifiy xatolarning o’ziga xos tomoni undagi ijobiy va salbiy elementlarning o’zaro 
ta’sirlashishi  natijasida  tajriba  aniqligiga  yetkazadigan  zararning  kamayishi  va 
silliqlashishidir. 
Umuman olganda, tasodifiy xato deb ilmiy xodim nazaridan chetda qolgan, tajribada 
yetishtirilishi  mumkin  bo’lgan  hosil  miqdorining  ma’lum  bo’lmagan  sabablarga  ko’ra 
o’zgarishiga aytiladi. 
Sistematik  xatolar  –  ma’lum  bir  sababning  faqat  bitta  yo’nalishdagi  doimiy  ta’siri 
natijasida  yuzaga  keladi.  Masalan,  unumdorligi  jihatidan  bir  jinsli  bo’lmagan  maydonni 
variantlarga  bo’lib  tajriba  o’tkazish.  Sistematik  xatolarning  o’ziga  xos  xususiyati  –  bitta 
yo’nalishda ta’sir etishida, ya’ni olinadigan natijalarni oshirishi yoki kamaytirishidadir. 
Qo’pol  xatolar  –  dala  tajribalari  oldiga  qo’yiladigan  talablarning  buzilishi  natijasida 
yuzaga  keladi  (masalan,  tadqiqotchi  yanglishib  o’g’itsiz  variantga  o’g’it  berishi).  Bunday 
sharoitda  yo’l  qo’yilgan  xatoni  tuzatib  bo’lmaydi,  olingan  barcha  natijalarni  bekor  (brak) 
qilishga to’g’ri keladi. 
Dala  tajribalaridan  olingan  natijalar  sistematik  va  qo’pol      xatolardan  xoli  bo’lgan 
taqdirda matematik yo’l bilan tasodifiy xato   miqdori hisoblanib, tajribaning aniqligi uslubiy 
va texnik jihatdan baholanadi hamda shu asosda ma’lum xulosalar chiqariladi. 
Umuman olganda, dala tajribalaridan to’g’ri va aniq natija olinishi kerak. Bu avvalo, 
tadqiqotchidan  dala  tajriba  uslubining  asosiy  elementlarini  chuqur  bilishni  va  ularni  dala 
sharoitida to’g’ri amalga oshira bilishiga bog’liq. Chunki uslubning barcha elementlari to’g’ri 
olib borilsa, tajriba natijasi juda aniq bo’lib chiqadi.