Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

Dehqonchilikning siderasiyalash tizimi. Bu tizim bundan ikki ming yillar oldin sharq mamlakatlarida qadimgi Gresiyada, Rim imperiyasida va boshqa yerlarda qo’llanilgan. Bu tizimning mohiyati shuki, ekinlarning hosili yig’ishtirib olingandan keyin har yili yoki 2-3 yilda bir marta kuzgi javdar yoki rang o’t ekib, keyinchalik kuzgi javdarni nay urash fazasida, rang o’tni esa gullash davrida (kech kuzda) yerga qo’shib haydaladi. Dehqonchilikning siderasiyalash tizimida tuproq unumdorligining ortishi va saqlashi ko’kat o’g’itlar hisobiga asoslangan edi. Bu tizim hozirgi vaqtda ham keng qo’llaniladi.
Dehqonlarga o’sha davrda tuproq unumdorligini oshirishda dukkaksiz o’simliklarga qaraganda dukkakdosh ekinlarning ahamiyati katta ekanligi malum bo’lgan.
Dehqonchilikning o’rmonlarni kesish va ko’ydirish tizimi. Sobiq ittifoqning shimoliy mintaqalarida yerni chakalakzor o’rmonlardan tozalash, yangi yerlarni o’zlashtirishda inson o’tdan foydalangan. O’rmon yeng’inlari bo’lgan yerlardagi o’tlar juda

70

avj olib o’sgan, eng sodda usulda yuza ishlov berib don, zig’ir ekilganda eng yaxshi hosil olingan. Natijada, tabiiy o’rmon o’tlari ko’ydirilib, tozalangan yerlar madaniy ekin ekish uchun foydalanilgan. Bu usul dehqonchilikning o’rmonlarni kesish va ko’ydirish tizimi deb nomlangan. Yerda ko’plab kul qolishi kislota muhitli tuproqlarning neytrallanishiga ijobiy tasir etgan. Dastlabki 2-5 yil g’alla ekinlaridan yuqori hosil olishni taminlagan. Keyinchalik tuproq unumdorligi pasaygan, tabiiy xossalari yomonlashgan, mikrobiologik jarayonlar so’ngan. Chunki, o’simliklar to’plagan organik moddalar, mavjudodlar va mikroorganizmlar ham ko’yib ketgan. Natijada dehqon mehnatiga yarasha haq ololmagandan keyin u yerni tashlab, yangi yer o’zlashtirgan, tashlab ketilgan yerni esa yangi daraxtlar va tabiiy o’tlar egallagan.

3. 
   Dehqonchilikning ekstensiv tizimi.
   

Dehqonchilikning ekstensiv tizimi. Ekstensiv dehqonchilik siymosida haydaladigan yerlarning hammasiga yoki kup qismiga go’ng solinadi, begona o’tlardan tozalanadi va yumshatiladi. Bunga dehqonchilikning shudgor tizimi kiradi. Tuproq unumdorligi inson tomonidan boshqariladigan tabiiy omillar hisobiga tiklanadi. Doimiy ravishda yumshoq holda saqlanadigan dalalarda oziq moddalar va nam to’planadi. Dehqonchilikning shudgor tizimi lalmikor rayonlarda muhim ahamiyatga ega.
Dehqonchilikning shudgorli tizimida tashlab qo’yilgan partov yerga ishlov berib begona o’tlar yo’qotiladi. Natijada, bir yildan so’ng yana ekin ekish imkoniyati tug’iladi. Dastlabki davrda ikki dalali shudgor-don almashlab ekish qo’llanilgan. Yani, yerga bir yil toza shudgor sifatida ishlov berilgan, ikkinchi yili donli ekinlar ekilgan. Keyinchalik bu tizimi ikki daladan uch dalaliga aylantiriladi. Bunda har dalaga ikki yil g’alla (birinchi yili kuzgi, ikkinchi yili esa bahorgi g’alla) ekinlari ekilib, uchinchi yili esa ekilmay shudgorga qoldirilar edi.
Dehqonchilikning ko’p dalali o’t tizimida yerlarning yarmidan ko’pi tabiiy yaylov va ko’p yillik o’tlar bilan band bo’lgan. Qolgan qismiga don ekilgan. Yani qo’yidagicha o’xshash bo’lgan: 1-6 dala ko’p yillik o’tlar, 7 –dala zig’ir, 8-dala toza shudgor, 9-dala javdar, 10-dala bahorgi ekinlar, 11-dala toza shudgor, 12-dala javdar, 13-dala bahorgi ekinlar, 14-dala toza shudgor va 15-dala javdar. Bu tizim XX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi yarmida yog’in sochin ko’p bo’ladigan Yevropa mamlakatlarida, qisman Boltiq bo’yi, Ukraina va Belarussiya respublikalarida qo’llanilgan.