Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

Dehqonchilikning ibtidoiy (primitiv)tizimi.

Ibtidoiy jamoa tizimi davrida quruq yer yoki bo’z yer tizimi qo’llanilgan. Bu tizimda dehqonlar quruq yer ochib dehqonchilik qilishgan. Bu tizim hali xususiy mulkchilik bo’lmagan davrda paydo bo’lgan. Bu vaqtda yerlar oddiy usulda ishlangan, dehqonlar ixtiyeridagi quruq yoki bo’z yerlar maydoni cheklanmagan. Dehqonlar yerlarni oddiy qurollar bilan ishlaganlar va 3-4 yil muttasil asosan don ekinlari (bug’doy, arpa, suli va x.k) ekkanlar. Bu yerlarda tuproq unumdorligi kamaygan, hashoratlar, kasalliklar, begona o’tlar ko’payib ketgan. Hosildorlikni pasayib ketishi dehqonlarni bu yerni tashlab boshqa yangi yer ochishga majbur qilgan. Tashlab ketilgan yerning unumdorliklari 15-20 yildan keyin tabiiy ravishda tiklangan. Shu usulda tuproq unumdorligini tiklash va dehqonchilik yuritish partov yer tizimi deyiladi. Partov yer deganda, ilgari ishlanib bir necha yil ekin ekilgan unumdorligi pasaygandan keyin tashlab ketilgan yerga ba’zi joylarda 8-15 yildan so’ng foydalanish uchun qaytilgan.
Dehqonchilikning quruq yer tizimini partov tizimidan farqi shundaki, quruq yer tizimida tuproqning unumdorligini va xossalarini tiklash uchun tashlab qo’yilgan yerlarga dehqon katta ekin ekmagan. Bu ikkala tizimda ham tuproq unumdorligi odamlar ishtirokisiz, yani tabiiy jarayonlar tasirida tiklangan.
Dehqonchilikning partov yer tizimida qishloq xo’jalik qurollarida malum o’zgarishlar yuz berdi. Masalan, ancha takomillashgan motiga va belkuraklar paydo bo’ldi. Yog’och mola, temir lemixli va ag’dargichli bir korpusli pluglar bilan almashtirildi. Yerlarni ag’darmasdan va yuza haydash o’rniga chuqurroq ishlash va haydash usuli qo’llanildi. Partov yer tizimida yerlardan qo’yidagicha foydalanilgan, ya’ni dalaning bir qismiga g’alla ekinlari ekilgan, qolgan qismi esa partov qilib tashlab qo’yilgan. Belgilangan muddat o’tgach, u yer yana ekin ekish uchun foydalanilgan.
Dehqonchilikning partov yer tizimi davrining oxirlarida partovdagi yerlar maydoni va partovga qoldirish muddati keskin qisqardi. Natijada yerlarning unumdorligi pasaydi, tabiiy xossalari yomonlashdi, begona o’tlar bilan kuchli ifloslandi, bular esa har xil kasallik va zararkunandalarning ko’payishiga va hosildorlikning pasayishiga sabab bo’ldi. Partovdagi begona o’tlarni bir yil ichida yuqotish zaruriyati tug’ildi, natijada bunday yerlar shudgor qilindi va bu dehqonchilik tizimi esa shudgorlash tizimi deb ataldi.