Defektologiya kafedrasi



Download 1,62 Mb.
bet10/35
Sana21.02.2022
Hajmi1,62 Mb.
#68506
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   35
Bog'liq
№1Равшанова И.Э.Логопсихология ва психологик коррекция плаформага

Асосий адабиётлар:
1.Муминова Л.Р., Аюпова М.Ю. Логопедия. -T.: Ўқитувчи 1993.
2.Аюпова М.Ю. Логопедия. -T.: Узбекистон файласуфлар миллий жамияти. 2007.
3.Муминова Л.Р., Амирсаидова Ш., Абидова Н ва бошк. Махсус психология. -T.: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2013.
Қўшимча адабиётлар:
1.Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истикболларига багишланган мажлисидаги нутқ // Халк сузи. 2017 йил 16 январ, № 11.
2.Мирзиёев Ш. М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. -T.: Узбекистон, 2017.
3.Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -T.: Узбекистон, 2016.
4.2017-2021 йилларда Узбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегияси. 7 январ 2017 йил.
5.Колесникова Г.И., Кабарухина И.А. Специальная психология и педагогика. Ростов на - Дону. 2007.
6.Специальная психология. Под. ред Лубовского В.И. Учебное пособие. -М. 2005

Мавзу №7: Нутқ нуқсонига эга бўлган болалар тафаккурининг
хусусиятлари
Режа:

  1. Тафаккур хакида тушунча.

2.Тафаккур жараёнлари
3.Тафаккур узига хос тузилиши
4.Нутқида камчилиги булган болаларнинг тафаккур хусусиятлари.
Таянч иборалар: кўргазмали - таъсир килувчи; кўргазмали – тасаввурли; мавхум – тасаввурли;
репродуктив (кайта тикловчи); продуктив (ижодий); дискурсив – интуктив.
Тафаккур хакида тушунча
Тафаккур - атрофдаги борликни акс этишига имкон берадиган инсон билиш фаолиятини олий шакли, предмет ва ходисалар уртасидаги алока ва муносабатни урнатади.
Тафаккурнинг асосий вазифалари:

  • умумий узаро алокаларни урнатиш;

  • муайян синф ходисалари тури сифатида аник ходисалар мохиятини тушунтириш;

  • бир хил гурух ходисалари хоссаларини умумлаштириш.

Муайян белгиларга кура бирлашадиган фикрларнинг бир неча турлари ажратилади:

  1. Шаклига кура:

  • кўргазмали - таъсир килувчи;

  • кўргазмали - тасаввурли;

  • мавхум - тасаввурли.

  1. Янгилиги ва узига хослиги даражасига кура:

  • репродуктив (кайта тикловчи);

  • продуктив (ижодий).

  1. Хал килинадиган вазифалар тавсифига кура:

  • назарий - амалий;

  1. Тузилишига кура:

  • дискурсив - интуктив.

Тафаккур куйидаги жараёнларни уз ичига олади:

  • тахлил килиш (хаёлий предмет, ходиса, холатларни кисмларга ажратиш ва таркибий белги, кисм, тарафларни аниклаш);

  • синтез (турли хил белгилар уртасидаги алокани таккослаш, киёслашни ургатиши);

  • мавхумлаштириш (предмет асосий хоссаларини ноасосийлардан ажратиш);

  • солиштириш (кандайдир объектларни таккослаш ва улардаги умумий ёки фаркли белгиларни ажратиш);

  • умумлаштириш (икки ёки бир канча таккослаш ва умумийсини ажратиш).

Тафаккур узига хос тузилишга эга, унга куйидагилар киради:

  • вазифа шартларини тушиниши, тегишли белгиларни тахлил килиш, белги ва богликликларни ажратиш;

  • стратегияни ишлаб чикиш;

  • муваффакиятли бажариш усулларини кидириш (бажарувчи боскич);

  • жавобни топиш;

  • бошлангич шартлар билан натижаларни киёслаш;

Тафаккур шакллари, тушиниши, тугри ўйлаши, хулоса чикариши фикрни
сузлар билан ифодалаш боскичлари:

  • фикр, ўй билдириш сабабини аниклаш, билдириш схемасини яратиш;

  • грамматик тузилишларини фаоллаштириш - ташки ёпик нутқ оркали фикр билдириш.

Нутқида камчилиги булган болаларнинг тафаккур хусусиятлари
Болалар психик ривожланишининг бошка томонлари билан нутқ бузилишининг чамбарчас богликлигига улар тафаккурининг узига хос баъзи хусусиятлари сабаб булади.
Нутқи тулик ривожланмаган болаларни интеллектнинг жалб этилмаган (новербал) шароитига караб уч гурухга ажратиш мумкин (О.Н.Усанова, Т.Н. Синякова):

  1. жалб этилмаган интеллектнинг ривожланиши баъзи болаларда меъёрдагидан бирмунча фарк килади. Бунда интеллект ривожланишининг шу узига хослиги нутқдаги кийинчиликлар билан богланмаган ва уларга буйсунмайди. Муаллифларнинг маълумотларига кура, бу гурухни НТР ли болаларнинг 9% и ташкил этади.

  2. жалб этилмаган интеллектнинг ривожланиши меъёрга мос келади (27%),

  3. жалб этилмаган интеллектнинг ривожланиши меъёрнинг паст чегарасига мос келади, лекин доимий эмаслиги билан характерланади: аник пайтларда болалар интеллкетнинг меъёрдан пастлигини курсатиши мумкин. Фоиз хисобида энг куп гурух - 63%.

Дж. Равеннинг (М.А.Фотекова) рангли илгор матритсанинг болалар варианти ёрдамида аник - образли фикрлашнинг хусусиятларини урганишда топилган эди, вазифаларни муваффакиятли бажариш буйича кичик ёшдаги болалар жамоаси хилма - хил ва хар хил гурухлар билан курсатилган. Аник вазифаларни бажариш натижаларига кура купрок муваффакиятли гурух нутқ патологияси купол булмаганлиги билан характерланади (овоз талаффуз килишдаги камчиликлар ва грамматик курилмага эгалик килишнинг бушлиги). НТР ли 37% га якин болалар паст даражани курсатдилар. Нутқ мактабларининг 7% болаларигина меъёрда ривожланаётган тенгдошларига ухшаб, билиш фаолиятларининг хусусиятлари билан курсаткичларга якинлашадилар.
В.А.Ковшиков, Ю.А.Елкин, мотор алалияли болаларнинг тафаккурини тадкик килар экан, бир нечта тушунчаларни чегаралаб куйдилар: билим - борликни билишда утган замон тажрибаси натижаларида шаклланган мажмуавий туплам (образлар, тасаввурлар, тушунча), кайсики, фикрлаш операциялари учун манба булиб хизмат килади; психик фаолиятнинг уз - узини ташкил килиши - билиш фаолиятини ва уни бошкаришни фаоллаштиришга каратилган яхлитлик булиб, тафаккур жараёнини окиши ва муаммоли вазиятларни хал килиб бериши учун керакли шароит яратиб беради; шахсий тафаккур - муаммоли вазиятларни хал килишга йуналтирилган жараён.
Тадкикот жараёнида куйидаги натижалар олинди: нутқи ривожланмаган болаларда билимидаги камчиликлар тафаккур жараёни ва натижаларига ва уз - узини ташкил килишнинг бузилишига купрок таъсир килади. Уларда атрофдагилар тугрисида етарли хажмда маълумотлар булмайди, борликдаги предметларнинг хусусиятлари ва функциялари хакида, ходисаларнинг сабаб- тергов алокаларини урнатишда кийинчиликлар тугилади. Уз - узини ташкил килишнинг бузилишида хиссиётли-ирода ва мотив доирасидаги камчиликлар сабаб булади ва психожисмоний тормозланиш камдан-кам тухтаб колиши ва вазифага кизикишнинг йуклиги намоён булади. Болалар, купинча, сиз таклиф килган муаммоли вазиятга узок вакт кушилмайдилар, ёки аксинча жуда тез вазифани бажаришга киришиб кетадилар, лекин бунда вазифанинг хамма хусусиятларини хисобга олмасдан муаммоли вазиятни юзаки бахолашади. Бошкалар вазифани бажаришга киришадилар, лекин унга кизикишлари тез йуколади, хатто вазифа тугри бажарилаётган булса хам, ишни тугатмасдан ишлашдан бош тортадилар. Бунда нутқи ривожланмаган болаларда фикрлаш операцияларини тугри амалга ошириш шароити коидага кура, саклангани уз - узини ташкил килишни тартибга солиш ва билим захираларини кенгайтирилганлиги очиб курсатилади.
Уларнинг ёшига мос булган фирклаш операцияларининг ривожланиши учун тулик маънода дастлабки шартларни кулга киритиб, болалар, аник образли фикрлашнинг ривожланишида оркада коладилар, махсус укитиш жараёнисиз тахлилни, тозалашни, солиштиришни, туркумлашни, ортикча тушунчанинг йуклиги ва киёсий натижа чикаришни кийинлик билан амалга оширадилар. Нутқи ривожланмаган болаларда аник образли фикрлашнинг камчиликлари факат иккиламчи эмас, балки бирламчи характерга эга булиши мумкин, бу шароитда улар бош мия пустлогининг тепагардан кисмининг етарли эмаслиги шарт килинади. Нутқ нуқсони огир ифодаланган даражадаги купчилик холларда нутқ ривожланмаганида аник - образли фикрлашнинг шаклланмаганлиги билан богланган (Т.А.Фотекова). Нутқи тулик ривожланмаган куп болалар учун фикрлашнинг ригидлиги хос булади. (Л.И.Белякова, Ю.Ф.Гаргуша, О.Н.Усанова, Э.Л.Фигередо).
Нутқ мактаблари болаларининг фикрлаш нутқини тадкик килинганида (И.Т.Власенко) куйидаги хусусиятлар, шахсий нутқнинг бузилиши билан эмас, балки узининг психологик механизмига кура нутқ ривожланмаслигининг тизими билан бирламчи богланганлиги топилди. Предмет образи билан сузнинг ички режадаги нутқ фикрлашини урнатиш бу болаларда нутқ куринишларининг фикрлаш булимига утиши ёки аксинча, ички нутқ механизмининг шаклланганлигини етишмаслигидан бузилади (масалан, билвосита эсда колиш).
Меъёрда ривожланаётган сог болаларда фараз килишни тадкикот килишга багишланган манбаларда, фараз килиш билан нутқнинг узвий богликдиги таъкидланади. Л.С.Виготский: «Фараз килишнинг ривожланишини кузатиш бу функциянинг нутқ ривожланишига богликдигини курсатди - деб ёзган. - Нутқ ривожланишининг тухтаб колиши фараз килишнинг хам тухтаб колишини бошлайди».
В.П.Глуховнинг тадкикоти нутқи тулик ривожланмаган болаларда фараз килишнинг хусусиятлари хакида хулоса килишга имкон беради. Бу турдаги болалар фараз килишнинг самарали фаолияти боскичида меъёрда ривожланаётган тенгдошларидан оркада колишади. Синаш учун берилган геометрик фигураларнинг расмини тайёрлашда ва вазифаларни бажаришнинг охирида нутқида патологияси бор болаларга нисбатан, нутқи меъёрда сог болалар уртача 5 та намуна куп расм яратишди. НТР ли болаларда якин атрофдаги нарсалардан намуна кучирилиб 2,5 баравар куп расмлар белгиланди, уларда шахсий расмларининг кайтарилиши купрок кайд килинди ва топшириқ ка айнан булмаган расмлар хам бор. Нутқида патологияси бор болалар учун бир хиллик ва штампланган нусха кучириш хос, уларнинг ишга киришиб кетиши учун анча куп вакт керак булади, бу жараёнда танаффусларнинг узок чузилиб кетиши белгиланади, фаолиятни кучдан колиши кузатилади.
Нутқи ривожланмаган болаларнинг бажарган расмлари буйича жавобларида, тасвирланган нарсаларнинг киска-киска, оддий номланишига олиб келади ёки булмаса калта гап куринишини олади. Нутқи ривожланмаган болаларда (лугат бойлиги камбагал, ибора нутқининг шаклланмаганлиги, аграмматизмлар ва б.) ижодий фараз килишнинг оркада колиши билан болаларнинг огзаки ижоди учун жиддий тусиклар яратади.
Новербал аклнинг идрок холатига кура (О.Н.Усанова, Т.Н.Синякова) НТРли болаларни уч гурухга булиш мумкин :

  • нутқи меъёрдан бирмунча фаркланадиган болалар;

Бунда акл идрок узига хослиги нутқий кийинчиликларга боглик эмас ва уларга эмасдур. Муаллифлар маълумотига кура , бу гурух барча НТРли болаларнинг 9% ини ташкил килади - меъёрга тугри келади (27%);

  • меъёрнинг куйи чегарасига тугри келади, бирок нотургунлиги билан тавсифланади (муайян пайтларида улар меъёрдан куйи акл-идрок холатини курсатиш мумкин). Биз фоизга кура энг куп сонли гурух (63%) .

Ёшига яраша булган фикрлаш жараёнларини ривожлантириш учун тула даражада асосга эга булиб, болалар бирок, кўргазмали тасаввурли фикрлаш ривожланиши оркада колади, махсус таълимсиз тахлил, синтез, солиштириш, таснифлаш, ортикча тушунчани чикариб ташлаш ва ухшашлик буйича хулоса килишни кийинчилик билан эгаллайди. Нутқи тулик ривожланмаган болалардаги кўргазмали - тасаввурли фикрлаш камчиликлари нафакат иккиламчи, балки бирламчи хусусиятига улар бош мия кобиги тепа-энса кисмлардаги камчилик билан шартланган. Нутқ тулик ривожланганлигида кўргазмали -тасаввурли фикрларни шаклланганлиги куп холда ифодаланганлиги даражасига кура нутқ нуқсони огирлиги билан богланган (Т.А. Фотекова). НТРли купгина болалар учун шунингдек фикрлаш ригидлиги хос, (Л.Н. Белякова, Ю.Ф. Гаркуша, О.Н. Усанова, Э.Л.Фигередо).
Л. С. Виготский таъкидлаганки, тушунчаларнинг ортик даражада булиниши хамда умумийлик меъёри бузилади, суз маъносидаги мавхумлик ва аниклиги биринчи йуколиши содир булади. Суз маъноси ортида турган беихтиёр тафаккур жараёнларининг билиш ва хусусан тафаккур фаолиятида ихтиёрий равишда кечадиган тахлил килиш ва синтез билан богликлиги бежиз эмас. Тафаккур канчалик тулик ривожланган булса, шунчалик суз маъноси туликдир, яъни тафаккур жараёнлари, суз маъноси ортида туриб, шахсий фикрлаш даражасида кечадиган анализ ва синтез билан богланган.
И.Т.Власенко афазия билан касалланган беморларда суз маъноси тузилишини тахлил килган. Турли хил вербал парафазияларнинг (сузли
алмашинувлар) нутқни фикрлаш бузилиши даражалари билан узаро тугри келиши логопадларда - афазикларда хали етарли урганилмаган. Вербал парафазиклар белгиловчи ва умумлаштирувчи суз вазифалари кийинчиликларини киритган холда суз маъноларини долзарблаштириш кийинчиликлари туфайли юзага келади.
Мотор афазияли беморларда предмет номи вазифаси унча оркада эмас, ёки сакланган. Янада юкори тартибдаги парафазия устунлиги аникланади. (тушунча тоифа борасида). Вербал парафазия - бу табиий модел, унда суз маъновий тузилиши узгаришининг турли хил даражаси кузатилади. Бош маънони белгини танлашда тизимли нутқий тафаккур жараёнларининг бузилиши изланадиган суз маъносининг торайишига олиб келади.
Нутқ фикрлаш фаолият механизми сифатидаги бундай жараёнлар хусусиятига нутқий фикрлашнинг муайян тури - умумлашган ёки аник - ходисавий тури тугри келади. Суз маъноси тизими ва нутқ паталогияси тизимларининг мана шундай узаро шартланган узгариши, меъёрлар каби, тафаккур ва нутқ бирлигини асосли равишда акс этади.
Назорат саволлари:

  1. Тафаккур тушунчасининг мазмунини изохланг.

  2. Тафаккур операцияларини ажратиб курсатинг.

  3. Тафккур шакллари нималарда куринади?

  4. Тафаккур сифатларининг мазмунини изохланг.

  5. Тафаккурнинг турларининг мохиятини изохланг.

  6. Тафаккурдаги индивидуал фарклар нималарда куринади?

  7. Нутқида камчилиги булган болалар тафаккур текшириш режасини нимадан иборат?

  8. Нутқида камчилиги булган болалар нутқини текшириш режасини тузиш ва текшириш нимадан иборат?

  9. Нутқида камчилиги булган болалар тафаккур ва нутқини текшириш методикалари нимаси билан ухшаш?


Download 1,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   35




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish