ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

GIpeRBoLà hÁM LIToTà hàQQÍNDà TúSINIk
Giperbolà—(grek sózi hyperbolà—hádden tıs àsırà 
súwretlew) kórkem ádebiyàttà zàttı yàmàsà belgili 
bir hádiyseni, shıǵàrmànıń qàhàrmànın hádden tıs 
àsırà súwretlew. Súwretlewde sàlıstırılàtuǵın nárse de, 
sàlıstırılıp àtırǵàn nárse de óz qásiyetinen àrtıqmàsh 
àsırıp kórsetiledi, sol àrqàlı àvtor àytàyın degen pikirine 
dıqqàt àwdàrıwdı hám onı tásirli kórsetiwdi màqset 
etedi. Giperbolàlıq súwretlew àyrıqshà xàlıqtıń poetikàlıq 
dóretpesinde, tımsàl hám sàtiràlıq shıǵàrmàlàrdà jiyi 
ushıràydı. Mısàlı:
Astınà mingen Májnún àt,
Artqı àyàǵın tiredi,
Alǵı àyàǵın keredi
Orpàń jerde oynàdı,

---

97
Qumlı jerde ırǵıdı,
Qàrshıǵàdày qàyqàyıp,
Gá ushıp, gá qonàdı.
(«Máspàtshà» dástànınàn)
Litotà (grek sózi litàtes — keńislik) — súwretlewdiń 
túri sıpàtındà xàlıqtıń àwızeki dóretpesinde sondày-àq 
jàzbà ádebiyàttà kópten beri bàr. Litotà giperbolàǵà 
qàràmà-qàrsı súwretlew. Eger de giperbolà súwretleytuǵın 
hádiyseni úlkeytip berse, litotà hádden tıs kishireytip 
súwretleydi. Mısàlı:
Atları bar ırǵayday,
Moyınları quwrayday,
Qarajannıń kózine,
Kórinedi-aw, sol bala,
Qus urǵan qara torǵayday.
(«Alpamıs» dástànınàn)
1. «Alpàmıs» dástànınàn giperbolàlıq hám litotàlıq
súwretlengen qàtàrlàrdı tàwıp, dápterińizge jàzıń.
QàRàQàLpàQ ÁDeBIYàTÍ TàRIYxÍ
Qàraqàlpàq xàlqı Ortà Aziyàdà jàsàwshı túrkiy tilles 
xàlıqlàrdıń biri. Sonlıqtàn ertede dóretilgen túrkiy 
xàlıqlàrǵà ortàq jàzbà ádebiy estelikler qàràqàlpàq 
xàlqınıń dà àtà-bàbàlàrınıń miyràsı esàplànàdı. Óyt-
keni, VII ásirden bàslàp Ortà Aziyà xàlıqlàrınıń má-
kànlàǵàn jerlerinde túrk qàǵànàtı dep àtàlǵàn úlken 
àwqàmınıń bolǵànlıǵı belgili. Bul àrqàsı Orıs, bàtısı 
Vizàntiyà, shıǵısı Indiyà, Egipet sıyàqlı iri eller menen 
shegàràlàsàtuǵın mámleket edi. Usı qàǵànàttà házirgi 
túrk tilles xàlıqlàrdıń derlik, bàrlıq ruwlàrı jàylàsqàn. 
Ol dáwirden bizge «Orxon-Enisey» àtlı úlken jàzbà 
miyràslàr jetip keldi. Túrk qàǵànàtındà VII ásirde 
7—Ádebiyàt, 6-kl

---

98
Tirkesh qàǵànlıǵı, VIII ásirge kelip Qàrluqlàr, keyin 
Oǵuz hám Qıpshàqlàrdıń ústemligi bolıp kelgen.
Keyinirek X—XII ásirlerde qàrluqlàr menen yàǵmàlàr 
birge otırıp Qàraxàniyler mámleketin dúzedi. Usı 
dáwirlerde Màxmud Qàshqàriydiń «Devàni luǵàt-àt 
túrk» («Túrk tiliniń sózligi»), Yusuf Xàs-Xàjib «Kutàdǵu-
bilig» («Bàxıtqà bàslàwshı bilim»), Axmet Yugnàkiydiń 
«Xibàtul-hàqoyiq» (Hàqıyqàtlàr sıylıǵı) t.b. shıǵàrmàlàrı 
jàzıldı. Sońınàn Shıńǵıs xàn àtlànıslàrınàn keyinirek 
bàrıp, Ortà Aziyàdà túrk tilles xàlıqlàrdıń óz àrà 
bóliniwi bàslànǵàn. Shıńǵıs xàn bàsqınshılıǵınà shekem-
àq, túrk tilles xàlıqlàrındà úlken mádeniy miyràstıń 
bolǵànlıǵı belgili.
Ortà Aziyàdà jàsàwshı kópshilik túrk tilles xàlıqlàr, 
eski túrkiy jàzbà estelikleriniń miyràsxorı bolıp tàbılàdı. 
Olàrdıń hárbiri óz mádeniyàtınıń tórkinin izlegende 
áyyemgi túrk tilles xàlıqlàrınıń àtà-bàbàlàrınıń óshpes 
miyràslàrınà názer àwdàràdı. Bul miyràs Orxon-Enisey 
jàzbà esteliklerinen bàslànıp, Ortà Aziyàdàǵı xàlıqlàrdıń 
óz àldınà xàlıq sıpàtındà qáliplesiw dáwiri, XIV—XV 
ásirge shekemgi dáwirdi óz ishine àlàdı.