Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Soraw hám tapsırmalar:
1. Shiller akademiyada oqıp júrip gercog Karl Evgeniydiń siyasatına ne sebep-
ten qarsı boladı?
2. Gercog Karl Evgeniy Shillerdi eki hápte qamap qoyıwınıń sebebi nede? 
3. Shayırdıń dramalıq shıǵarmalarınıń ideyası hám mazmunında qanday má-
selelr sóz etiledi?
4. Shiller Gyote menen birlikte qanday dóretiwshilik jumıslar alıp baradı?
5. Shayırdıń «Qolǵap» balladasında adamlardaǵı qanday qásiyetler áshkara eti-
ledi? 
6. Shayırdıń «Qolǵap» balladasın oqıń hám mazmunın sóylep beriń. 
SÅRGÅY ESÅNIN
(1895 — 1925)
Ómiri hám dóretiwshiligi
. ÕÕ ásir bàslàrındàǵı 
rus ádåbiyàtınıń bålgili sóz shåbåri Sårgåy Esånin 
óziniń erkin oy-pikirdågi lirikàlıq qîsıqlàrı hám 
lirî-epikàlıq shıǵàrmàlàrı månån jáhánniń kóp-
lågån ellårinå jàqınnàn tànıs bîldı.
Sårgåy Esånin 1895-jı ldı ń 3-îktyàbr indå 
Rîssiyànıń eski tàriyõınà iyå bîlǵàn Ryàzàn 
gubårniyàsınà qàràslı Kînstàntinîvà àwılındà 
dúnyàǵà kåldi. Ol kishkånå wàqtınàn bàslàp-
àq, ànà táråpindå dàyı àtàsınıń qîlındà tárbiyà-
lànàdı. Jàslàyınàn zåyinli óskån Sårgåy bås 
jàsındà oqıwdı úyrångån bîlsà, tîǵız jàsınàn 
bàslàp qîsıq jàzà bàslàdı. Ol àwıl muǵàllimlåri 
tàyàrlàytuǵın måktåpti pitkårgånnån sîń, on tórt jàsındà Mîskvàǵà 
bàràdı hám bul jårdå sàwdàgårdiń kárõànàsındà, bàspàõànàdà jumıs 
islåydi. Ádåbiyàt hám muzıkà dógåråginå qàtnàsıp, qîsıqlàr jàzà bàslàydı. 
Qîsıqlàrı on tîǵız jàsınàn bàslàp-àq, Mîskvàdàǵı gàzåtà-jurnàllàrdà 

---

241
bàsılıp shıǵıp, kåń oqıwshılàr jámáátshiligine jàqınnàn tànılàdı. Ol 
sàyàõàtshı shàyır sıpàtındà dúnyànıń kóplågån ellårindå sàpàrlàrdà bîlàdı. 
Jigirmà jàsındà Påtrîgràdqà kålip, àtàqlı rus shàyırı Àlåksàndr Blîk 
pånån tànısàdı. 1918—21-jıllàr àràlıǵındà Murminskiy, Àrõàngålskiy, 
Qırım, Kàvkàz, Båssàràbiyà, Ázårbàyjàn ellårindå sàpàrlàrdà bîlàdı. 
1922—23-jıllàrı Gårmàniyà, Frànciyà, Bålgiyà, Itàliyà sıyàqlı Evrîpà 
ellårinå bàrıp, tórt ày Àmårikàdà dà bîlàdı. Ol tåz ósip, áyne dórå-
tiwshiligi rawajlanıp kiyàtırǵàn wàqtındà 1925-jılı, 25-dåkàbrdå 30 jàsındà 
qàytıs bîlàdı.
Sårgåy Esåninniń àyırım lirikàlıq qîsıqlàrı månån pîemàlàrı tàlàntlı 
qàràqàlpàq shàyırlàrı Turǵànbày Jumàbàåv («Måniń jîlım», «Bilim», 
1992) hám Bàõtiyàr Gånjåmuràtîvlàr («Lirikà», «Bilim», 1992) táråpinån 
qàràqàlpàq tilinå àwdàrılıp bàsıldı. 
Ol óziniń àz ǵànà ómiriniń ishindå-àq, «Bul dúnyàdà mån bir 
jîlàwshı», «Qàrındàsımà õàt», «Àtàmà õàt», «Pàrsı nàmàlàrı» qîsıqlàr 
dúrkini, «Dártlår kåtår óksik kåwildån», «Ànà ibàdàtı», «Iyt hàqqındà 
qîsıq», «Túlki», «Mågzåmåydi báhár shàdlıqqà», «Jàsàp mån shàrshàdım», 
«Pushkingå», «Báhár», «Måniń jîlım», «Mınà kóshå tànıs màǵàn», 
«Kàshàlîvtıń iytinå», «Bîràn jılàr», «Àh dàwıl, àh dàwıl» hám t.b. 
birnåshå lirikàlıq qîsıqlàrı månån «Ànnà Snåginà», «Ullı sàwàsh qîsıǵı», 
«Pugàshåv» sıyàqlı birnåshå pîemàlàrın jàzıp úlgårdi.
Shàyır oǵàdà jàs bîlıwınà qàràmàstàn, ol dóråtkån qîsıqlàrdà ózi 
jàsàǵàn dáwirdiń jámiyåtlik-siyàsiy másålålårinå biypárwà qàràmàǵànlıǵı, 
sózinå, pikirinå iyå tàlànt iyåsi ekånligi àyqın såzilip turàdı. Mısàlı, 
shàyırdıń «Måniń jîlım» qîsıǵındà bàsıp ótkån ómirin óz õàlqınıń 
táǵdiri hám tuwǵàn àwılı turmısınàn hàslà bólåk àlıp qàràmàǵàn 
lirikàlıq qàhàrmànnıń kåwil-kúyi àshıq jırlànǵànlıǵınıń gúwàsı bîlàmız.
Sårgåy Esåninniń qàysı qîsıǵın àlıp qàràsàq tà ómiri hám ànà 
Wàtàn táǵdiri månån tıǵız bàylànıslı dóråtilgånin kóråmiz. Ásiråså, 
shàyır kóplågån ellårdå sàpàrlàrdà bîlsà dà óz elin, tuwılǵàn àwılı 
Ryàzàndı hàslà estån shıǵàrmàydı. Sînlıqtàn dà, onıń «Endi qàytà-
màn úyimå», «Àtàmà õàt», «Qàrındàsımà õàt» sıyàqlı birnåshå lirikàlıq 
qîsıqlàrındà Wàtàn sàǵınıshı, tuwǵàn jår muhàbbàtı månån jàsàp àtırǵàn 
shàyırdıń júråk såzimlåri månån jàqınnàn tànısàmız. 
Shàyır jàs bîlıwınà qàràmàstàn, kóp jårlårdi kóriwgå hám olàr hàq-
qındà dà ájàyıp qîsıqlàr dóråtiwgå umtılıp jàsàǵànlıǵı àyırım lirikàlıq 
shıǵàrmàlàrındà àyqın såzilip turàdı. Ásiråså, ol ullı tàlànt iyålåriniń 
Wàtànı bîlǵàn Shıǵıs ellårinå, sîlàrdàn Irànǵà bàrıwǵà oǵàdà qızıǵàdı,
16 — Ádebiyat, 9-klass

---

242
låkin onıń bul tilågi iskå àspàsà dà «Pàrsı nàmàlàrı» dågån lirikàlıq 
dúrkinin jàzàdı. Shàyırdıń usı dúrkingå kirgån qîsıqlàrı shåbårlik pånån 
jàzılǵànlıǵı sînshålli, tàp shàyırdı usı jårdå, usı eldiń àdàmlàrı àràsındà 
júrgåndåy såziwimiz múmkin. Mısàlı, shàyırdıń usı dúrkingå kirgån 
«Õîràsàndà bir dárwàzà bàr...» dågån qîsıǵı
Bås qàtàrlı, bås bántli ápiwàyı hám qısqà qàtàrlàrdàn ibàràt bîlıp, 
yàdlàwǵà qîlàylı bîlıp jàzılǵàn. Qîsıqtà shàyır Õîràsànǵà kålmåså då, 
Õîràsànnıń dárwàzàsınıń sırtınàn bàqlàp, kåwli såzip turǵàn àdàm 
sıyàqlı bul eldiń àdàmlàrın, ásiråså, gózzàl påriyzàtınà dågån måhir-
muhàbbàtın ànà Wàtàn muhàbbàtı månån qàtàrmà-qàtàr qîyıp jırlàydı. 
Bul dà shàyırdıń shıǵıs ellårinå bîlǵàn izzåt-húrmåti månån óz wàtà-
nınà bîlǵàn pårzåntlik muhàbbàtınıń máńgilik ekånliginån deråk bårådi.
Shàyırdıń «Dártler kåtår óksik kåwildån» qîsıǵı dà «Pàrsı nàmàlàrı» 
dúrkininå tiyisli. Bul qîsıqtà dà rus shàyırı S. Esåninniń Iràn gózzàlınà 
bîlǵàn súyiwshilik såzimlåri shåbårlik pånån jırlànàdı. Bunıń såbåbi, 
shàyır pàrsı tilindågi klàssik ádåbiyàttıń úlgilåri månån jàqınnàn tànıs 
bîlǵànnàn sîń usı elgå kåliwdi hám usı eldiń gózzàllàrın kóriwdi qıyà-
lınàn ótkårådi. Qîsıqtà rus shàyırınıń Iràn gózzàlınà bîlǵàn àshıqlıǵı 
isånimli súwråtlågåni sînshålli, shàyırdı Iràndà júrgåndåy kóz àldımızdà 
elåslåtåmiz. Shàyır óz eliniń hàyàl-qızlàrı månån shıǵıs hàyàllàrınıń 
turmısın sàlıstırmàlı túrde súwråtlåw àrqàlı hàqıyqıy turmıstı shåbår 
súwråtlåy àlǵàn. Shàyır Iràn gózzàlın «gúlgå», «tàń júzli dilbàrǵà», 
«kiyik kózli sulıwǵà» h.t.b. tåńåydi. Egår då, sîl gózzàl bir mártåbå 
jılwà månån ım qàqsà bîldı, bàsınà jipåk oràmàl sàlıp, jîllàrınà shå-
ràziy gilåm tósår edim, dågån shıǵısqà tán bîlǵàn súwråtlåwlårdi oǵàdà 
shåbårlik pånån súwråtlåy àlǵànlıǵınà qàyıl qàlmàw múmkin emås.