•davr nashriyoti t o s h k e n t

Samolyotni boshqarish

Uchuvchi samolyotni  boshqarishni  shturval yoki  samolyotni  bosh- 

qaruvchi  ruchka,  dvigatelni  boshqaruvchi  dastak va  pedal  yorda­

mida  amalga  oshiradi.  Dastlabki  samolyotlar avtomobilning  rul  cham- 

baragiga  o'xshash  shturvalga  ega  bo'lgan.  Keyinchalik  ularni  aylana 

sektori  yoki  ikkita  shox  ko'rinishida  qiladigan  bo'lishdi,  shunday  qilin- 

ganda  uchuvchiga  shturvalning  neytral  holatini  nazorat qilish  osonroq 

bo'ladi.  Shturval  bo'ylama yo'nalishda  harakatlanganda samolyot tan- 

gajining  burchagi o'zgaradi  -  balandlik ruli  buriladi.  Rul «ziga tomon» 

harakatlanganda  samolyot tumshug'ini  ktaradi,  «zidan  teskari»  to­

monga harakatlanganda tumshug'ini  pasaytiradi.  Shturval  o'ngga yoki 

chapga harakatlanganda yoki shturval chambaragining tegishli burilishi 

eleronlarni buradi va samolyotni krenga olib kiradi (bir yonga og'adi).

Pedallar  kema  prinsipi  bo'yicha  harakatlanuvchi  vertikal  mini 

burish  uchun  xizmat  qiladi:  bitta  pedalni  oldinga  surish  sam olyot­

ni  o'sha  tom onga  burilishiga  olib  keladi.  Dvigatelni  boshqaruvchi

B-17 bombardimonchisining pribor doskasi

---

Ikkinchi  jahon 

urushi  davridagi  og'ir 

bom bardim onchilarning 

kabinasi quyidagicha  tu­

zilgan  edi:  uchuvchilar- 

ning  o'rindiq lari  oldida 

shturvallar 

joylashgan 

edi,  bunday  samolyot­

ni  boshqarish  katta  jis- 

moniy kuch  talab  qilardi. 

Kabina oynasi ostida turli 

priborlar  bilan  jihozlan­

gan  keng  panel joylash­

gan  edi.  Shturvallarda 

bomba  tashlash  uchun 

tugmachalar bo'lardi.

S am olyot shunday boshqariladi

dastak dvigatel quvvatini  boshqarish  uchun xizmat qiladi.  U  uchuv­

chining  chap  tom onida  joylashadi,  dvigatellari  soni  ko'p  bo'lgan 

sam olyotlarda  esa  dvigatelni  boshqaruvchi  dastak  uchuvchilar 

o'tiradigan o'rindiqlar orasida joylashadi.

O'tgan  asrning  oxiriga  kelib  uchuvchilarga  samolyot  tizimining 

ishi,  yo'nalish,  maqsad,  xavf-xatar  va  h.k.lar  to'g'risidagi  barcha 

ma’lumotlarni  oddiy,  oson  o'qiladigan  belgilar  ko'rinishida  beruvchi 

ko'p funksiyali  displeylar yaratilgunga qadar samolyot ekipajlari  (ay- 

niqsa,  ko'p motorli samolyotlar ekipajlari)  bir necha o'nlab turli sifer- 

blatlar,  ko'rsatkichlar,  indikatorlar,  ruchkalar va  tum blerlar  orasi­

da  mo'ljal  olishni  o'rganishga majbur edilar.  Butun  asbob-uskunalar 

doskasi  ular  bilan  to'ldirib  tashlangan  edi.  Bugungi  kunda  asbob- 

uskunalar doskasi uch-to'rtta katta displeydan iborat, xolos.

---