DAVLATLAR NOMLARINING ETIMOLOGIYASI
BOBURJON MAVLONOV
- 34 -
Osiyoda yashagan qadimiy xalqlar, elatlar sharqiy eron tillari guruhiga mansub Sug’d
va Xorazm tillarida gaplashganlar deganlari gumonlidir. Saklar va massagetlar
Orolbo’yi, Yettisuv, Tangritog’ (Tyan-Shan) va Oltoy etaklarida yashagan turkiy tilli
xunlar, senbiylar, uyg’urlar bilan yonma-yon yashaganini hisobga olib, N.Aristov,
G.Grumm-Grjimaylo, A.Kononov, S.Malov Pelko, A.Gaben kabi tadqiqotchilar bu
ko’chmanchi xalqlarning eron tilli guruhga kirishiga shubha bilan qaraydilar. Yunon
muarrixi Gerodotning “Tarix” asarini tarjima qilgan I.Pyanov: “Massagetlar deganda
faqat turkiylarni nazarda tutish kerak”, — deb yozadi.
…Endi vohalarda yashovchi xalqlarga nazarimizni qarataylik. Nazarimiz ularning
hammasini qamrab ololmasligi tufayli, faqat asrlar osha Amir Temur saltanatining
markaziga asos bo’lgan voha – qadimiy Sug’d mulkida yashagan xalqqa e’tibor
beraylik. Sug’d mulkini arablar tomonidan bosib olish voqealarini bayon qilgan
muarrix at-Tabariy, Sug’d hokimlari va lashkarboshilari turklar edi, deb ma’lumot
beradi. Qadimiy Sug’d madaniyat o’choqlaridan biri – Panjakentda topilgan sug’diy
tangachalarga zarb qilingan so’zlarni o’rgangan tadqiqotchi O.I.Smirnova, sug’dliklar
turk tilida so’zlashganlar, degan xulosaga keladi. Olimaning bu xulosaga kelishiga
Sug’d tangachalarida zarblangan “jabg’u” so’zi bo’lib, bu so’z fonetik va morfologik
tuzilishiga ko’ra turkiychadir. “Devonul lug’atit-turk”da izohlanishicha, “yabg’u”,
“yafg’u” so’zi “xondan ikki daraja past bo’lgan mansab yoki mansabdor” ma’nosini
bildiradi.
Bu qadimiy etnik guruhlar orasida boxtarliklar (baqtriyaliklar) bilan sug’diylar
juda yuksak madaniyat egalari bo’lgani ko’hna Yunon, Rum, Eron, Xitoy, Hind va arab
manbalaridan ma’lum.
Ikki daryo oralig’ida yashagan turkiy xalqlarning shakllanishiga xizmat qilgan
jarayonga bu hududga miloddan avvalgi III-II asrlarda ko’chib kelgan kushonlar yoki
qadimiy Xitoy manbalariga ko’ra “yuechjilar”, miloddan avvalgi II asrdan to milodiy IV
asr davomida bu o’lkani harbiy yo’l bilan egallagan xunlar, milodiy V-VI asrlarda
eftalitlar (hoytaliylar) tomonidan asos solindi. Ularning hammasi turkiy guruhga
mansub bo’lib, ular tarixda kushonlar va eftalitlar (hoytaliylar) davlati deb nom
qoldirgani davlatlarni tashkil etganlar.
…Biz hikoya qilayotgan davrga kelib, bir zamonlar turlicha nomlar bilan atalgan
urug’lar zamirida turk deb atalgan (bugun Turkiya turklari debgina tushunmaslik
uchun turkiylar deb qabul qilingan) yagona xalq, yagona ulus allaqachonlar shakllanib
ulgurgan edi. Bu xalq shakllanishi qachon tugagan edi, degan so’roqqa esa olimlar
turlicha javob berishadi. Ba’zilar bu jarayon mo’g’ul bosqini arafasida, ya’ni XII asr
oxiriga kelib, ikki daryo oralig’ida bunyod bo’lgan yirik davlatlar tuzilishi bilan
yakunlandi desa, ba’zilar bu shakllanish IX-X asrlarda – Qoraxitoy davlati tuzilganda,
boshqalar XI-XII asrda – Qoraxitoylar bilan Xorazmshohlar hukmronligi oralig’ida,
ayrimlar esa XV-XVI asrda tugagan deb ko’rsatadilar. Yana ba’zilar bu jarayon XI-XIV
asrlar orasida ro’y bergan deb ta’kidlaydilar. Ammo biz bu jarayon XII asr oxirida,
Do'stlaringiz bilan baham: |