Davlatiy moliya

Market-meykerlar  -  bu turli  valyutalarni  bitimlar  bo’yicha sotib  olish  va 

sotish  kurslari  kotirovkasini  doimiy  ravishda  amalga  oshiruvchi  moliya 

muasassalari hisoblanadi.  

Albatta, market-meykerlar faqatgina chet el valyutalarini milliy valyuta bilan 

solishtirmaydilar,  balki  ular  milliy  valyutaga  tegmagan  holatda  chet  el 

valyutalarini o’zlarini kotirovkalarini ham amalga oshirishlari mumkin.  

Umuman,  ma’lum  bir  valyutalarni  emitenti  bo’lgan  mamlakatlarda  shu 

valyuta bo’yicha market-meykerlar mazkur mamlakatda joylashgan bo’ladi. Evro 

bo’yicha  yetakchi    market-meykerlarni  Germaniyadan,  Shveytsariya  franki 

bo’yicha esa, Shveytsariyadan topish mumkin.  

Nisbatan kam banklar, butun dunyo bo’yicha valyuta kotirovkasini beradilar, 

shunday bo’lsada, Buyuk Britaniyaning keng tarmoqli kliring banklari kabilar o’z 

mijozlariga keng ko’lamda kotirovkalarini taklif etadi.  

Valyuta  bozorida  kam  uchraydigan  valyuta  bilan  bog’liq  operatsiyalarni 

tijorat banklarida diling bo’limini o’zi emas, balki qo’shimcha bo’limlar amalga 

oshiradilar.  Kam  uchraydigan  valyutalar,  asosan,  valyuta  bozori  rivojlanmagan 

mamlakatlarda  yoki  chet  el  valyutasi  bilan  bog’liq  operatsiyalarga  ma’lum  bir 

cheklovlar  qo’yilgan  mamlakatlarda  uchraydi.  Albatta,  bunday  cheklovlar 

mamlakat hududiga valyuta kirib kelishiga emas, balki ko’proq chiqib ketishiga 

joriy  qilinishi  keng  qo’llaniladi.  Agar,  banklar  ushbu  (kam  qo’llaniladigan) 

valyutalar  bo’yicha  mijozlarning  talablarini  bajara  olmasa,  ular  o’zlarining 

filiallari yoki boshqa valyutalarda pul qabul qilish yoki to’lovni amalga oshirish 

maqsadida vakillik banklardan foydalanadilar. 

Valyuta bozorlarini quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash mumkin: 

1) yoyilish ko’lamiga qarab: xalqaro va milliy valyuta bozorlari; 

2) valyutaviy  cheklovlarga  nisbatan:  erkin  va  erkin  bo’lmagan  valyuta 

bozorlari; 

3) valyuta kurslari turiga ko’ra: bir rejimli va turli rejimli valyuta bozorlari; 

4) tashkiliy darajasiga ko’ra: birja va birjadan tashqari valyuta bozori. 

---

554 

Xalqaro  valyuta  bozorlari  dunyoning  barcha  davlatlari  valyuta  bozorlarini 

qamrab  olib,  pul  oqimlari,  tovar  va  xizmatlar  harakatini,  kapitalning  qayta 

taqsimlanishini,  xalqaro  to’lov  aylanmasida  keng  foydalaniladigan  valyutalar 

bilan operatsiyalarni ta’minlaydi.  

Milliy valyuta bozori – bu, birinchidan, bir davlatning valyuta bozori, ya’ni 

ushbu  davlat  hududida  amal  qiladi;  ikkinchidan,  mazkur  davlat  hududida 

joylashgan  banklar  tomonidan  mijozlariga  xorijiy  valyutada  xizmat  ko’rsatish 

bo’yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar majmuidan iborat bo’ladi. 

Milliy  valyuta  bozorlari  mamlakat  ichkarisida  pul  oqimlarining  harakatini 

ta’minlaydi va jahon moliya bozorlari bilan aloqalarga xizmat qiladi. 

Valyutaning  konvertirlanishi  umuman  ta’minlanmagan  sharoitda  milliy 

valyuta bozori samarali faoliyat ko’rsata olmaydi. Konvertirlikka ega bo’lmagan 

pul  birligi  faqatgina  davlatlararo  munosabatlarda  shartli  hisob-kitob  vositasi 

sifatida foydalanilishi mumkin. Bunday sharoitda “qora” bozorda “xufyona” kurs, 

ya’ni xorijiy valyutaning rasmiy konvertirlik bo’lmagan sharoitdagi bozor bahosi 

shakllanishi mumkin. 

Erkin  valyuta  bozori  hech  qanday  valyutaviy  cheklovlarsiz  amal  qilgani 

holda, erkin bo’lmagan valyuta bozorida valyutaviy cheklovlar mavjud bo’ladi. 

Bir  rejimli  valyuta bozori  – bu  valyuta  kursining  erkin  suzish  rejimi  amal 

qiladigan  bozor  bo’lib,  undagi  kotirovkalar  birja  savdolarida  talab  va  taklif 

asosida  o’rnatiladi.  Bunday  valyuta  bozori  uzoq  yillar  mobaynida  barqaror 

iqtisodiy rivojlanishning ta’minlanishi, shuningdek, valyutani tartibga solish va 

valyutaviy  nazoratning  bozor  mexanizmiga  xos  shakllarini  qo’llanishi  uchun 

etarlicha shart-sharoit yaratilgan davlatlarda shakllanadi. 

Turli rejimli valyuta bozori – bu ko’p pog’onali valyuta kurslari rejimiga ega 

bo’lgan  bozordir.  Ushbu  valyuta  bozori  davlatning  kapital  harakatini  tartibga 

solishga  qaratilgan  maqsadlariga  xizmat  qiladi  va  ssuda  kapitali  bozorining 

mamlakat  iqtisodiyotiga  nisbatan  ta’sirini  cheklash  va  nazorat  qilishga  imkon 

beradi. 

Birja  valyuta  bozori  –  valyuta  birjalari  ko’rinishida  namoyon  bo’ladigan 

tashkiliy bozordir. Valyuta birjasi  – bu valyuta va xorijiy valyutadagi qimmatli 

qog’ozlar savdolarini tashkil qiluvchi tashkilotdir. U tijorat tashkiloti emas, ya’ni 

uning faoliyati yuqori foyda olishga qaratilmagan.  

Birjadan tashqari valyuta bozori mohiyatiga ko’ra banklararo valyuta bozori 

bo’lib,  uning  tashkilotchilari  dilerlar  hisoblanadi.  Birjadan  tashqari  valyuta 

bozorida quyidagi operatsiyalar amalga oshiriladi: 

  xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish operatsiyalari; 

  naqd  xorijiy  valyutalar  bilan  amalga  oshiriladigan  valyuta-almashuv 

operatsiyalari; 

---

555 

  forvard operatsiyalari; 

  valyuta optsionlari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. 

Mazkur bozorda valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish uchun 

vakolatli  banklar  o’z  resurslari  va  jalb  qilingan  valyuta  mablag’laridan 

foydalanishlari mumkin. 

Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo’lib, tashqi savdo bo’yicha 

xalqaro  hisob-kitoblar,  xalqaro  turizm,  kapitallar  va  kreditlarning  davlatlararo 

harakati hamda  chet el  valyutasini oldi-sotdi  qilish bilan  bog’liq  boshqa  hisob-

kitob operatsiyalari hisoblanadi.  

Valyuta  operatsiyalari  vujudga  kelishi  uchun  obyektiv  asos  bo’lib,  tashqi 

savdo,  kapitallar  va  kreditlarning  harakati  xizmat  qiladi.  Xalqaro  mehnat 

taqsimoti  yuzaga  kelishi  eksport-import  operatsiyalarining  yuzaga  kelishiga 

asosiy sabab bo’ladi. 

Valyuta  operatsiyalarining  keng  ko’lamda  rivojlanishi  tijorat    banklariga 

ushbu  bozorda  erkin  harakat  qilishga  va  ayni  vaqtda  ularni  tartibga  solishga 

imkoniyat tug’diradi. 

Shuni  alohida  ta’kidlab  o’tish  joizki,  milliy  iqtisodiyotni  faqat  shu 

mamlakatda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  bilan  barcha  ehtiyojlarni  qondirib 

bo’lmaydi.  Demak,  mamlakatlar  o’rtasida  eksport-import  operatsiyalari  albatta 

amalga oshishi yuz beradi.   

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy 

iqtisodiyotning  jahon  iqtisodiyotiga  yanada  integratsiyalashuviga  xizmat 

qilishida namoyon bo’ladi.