Davlatiy moliya

joriy narxlar asosiyda qayta baholash deb nom olgan (marking to market). 

3. Foydaning buxgalteriya va iqtisodiy mezonlari 

Bozor va balans bahosi o‘rtasidagi farq foyda to‘g‘risidagi tasavvurga ham 

o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Umumqabul qilingan ma’noda foyda – bu Siz ma’lum vaqt 

oralig‘ida sarflashingiz mumkin bo‘lgan summa bo‘lib, shu bilan birga, mazkur 

vaqt  boshidagi  boyligingiz  darajasi  saqlab  qolinadi.  Boshqacha  qilib  aytganda, 

foyda – bu kelib tushgan va Siz sarflashingiz mumkin bo‘lgan pul mablag‘i hajmi 

bo‘lib, natijada  muayyan  davr oxiriga  kelib,  shu davr boshida qancha  pulingiz 

bo‘lgan  bo‘lsa,  ixtiyoringizda  shuncha  pul  qoladi.  Keng  ma’noda  iqtisodiyot 

bo‘yicha  Nobel  mukofoti  laureati,  taniqli  ingiz  iqtisodchisi  Jon  R.Hiks  (John 

R.Hicks)  o‘zining  mazkur  muammoga  bag‘ishlangan  klassik  asari  “Qiymat  va 

kapital”da  (Value  and  Capital)  aynan  shu  ta’rifdan  foydalangan  va  zamonaviy 

iqtisodchilar ham aynan shu ta’rifdan foydalanib kelmoqdalar

62

. Bu o‘rinda shuni 

ham qayd etish lozimki, yuqoridagi tarzda buxgalteriya hisobida qabul qilingan 

foydaga  berilgan  ta’rif  aksiyalarning  bozor  kursi  oshishi  yoki  pasayishi  yoki 

ma’lum vaqtda mulk bahosi o‘zgarishi sababli olinmagan foyda yoki ko‘rilgan 

zararlarni e’tiborga olmaydi.  

Misol  tariqasida  quyidagi  vaziyatni  ko‘rib  chiqishni  taklif  etamiz.  Faraz 

qilaylik, Sizning yil mobaynida olgan sof mehnat haqingizning umumiy summasi 

10,0  mln.  so‘mni  tashkil  etadi  va  Siz  bu  summani  oilan-gizni  boqishga 

sarfladingiz. Ammo, shu bilan birga, aktivlaringizning umumiy qiymati 6,0 mln. 

so‘mga pasayib ketdi, deylik. Umuman olganda, hech bir buxgalter bu pasayishni 

e’tiborga olmagan bo‘lar edi. Chunki bu zarar potensial xarakterga ega. Sababi, 

Sizning aktivlaringiz sotilmagan edi. Bir vaqtning o‘zida, har qanday iqtisodchi 

Sizga  qiymat  kamayishini  foy-dangiz  hisoblanayotganida  inobatga  olinishi 

kerakligi aytgan bo‘lur edi. Chunki u oilangizning iste’mol imkoniyatlariga ta’sir 

qiladi. Axir endi bu imkoniyat yil boshidagiga nisbatan 6,0 mln. so‘mga qisqardi-

ku!  Demak,  iqtisodchining  nuqtai  nazaridan  qaraganda  Sizning  sof  foydangiz 

hammasi bo‘lib 4,0 mln. so‘mni tashkil etgan.  

Bundan  tashqari,  buxgalteriyada  foyda  hisoblanayotganda  garchi  soliqqa 

                                                           

62

 J.R.Hicks, Value and Capital, 2-nashr (New York: Oxford University Press, 1946), 172-b.

 

---

214 

tortish maqsadida foydadan chegirib qolish sifatida qarz olingan kapital bo‘yicha 

foizlarni to‘lash bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olish mumkin bo‘lsa-da, shu 

bilan birga, xususiyatiga ko‘ra xuddi shunday xarajat - sarflangan o‘z kapitalini 

hisobga olish mumkin emas. Masalan, firma 20,0 mln. so‘m miqdorida foyda oldi, 

ammo  shu  bilan  birga  u  o‘z  faoliyatini  moliyalashtirish  maqsadida  500,0  mln. 

so‘mlik aksiyadorlik kapitalidan foydalanganligi uchun 10% ga teng daromadlilik 

stavkasidan kelib  chiqqan  holda  xarajat  qildi, deylik. Bu  holda  iqtisodiy  nuqtai 

nazardan u 30,0 mln. so‘m miqdorida zarar ko‘rgan (ya’ni 20,0 mln. so‘m – 500,0 

mln. so‘m x 0,10 = - 30,0 mln. so‘m). Bu buxgalteriya nuqtai nazaridan foyda 

ijobiy  bo‘lgan  holda,  firma  o‘zining  asosiy  xarajatlarini,  shu  jumladan,  o‘z 

aksiyadorlik  kapitalidan  foydalanish  bo‘yicha  xarajatlarni  qoplashga  qodir 

bo‘lmagan vaziyatga yaqqol misol bo‘la oladi

63

.