Davlatiy moliya

21-rasm. Startegik rejalashtirishning maqsadi 

Taqqoslash  va  raqobat  ustunligi  -  Taqqoslash  ustunligi  bu  –  mahsulot  va 

servislarni  yetkazib  berishdagi  narx  jihatdan  bir  kompaniyaning  boshqalari 

ustidan  ustunligidir. Masalan,  Wall-Mart  do’konlari  o’zining  tovarlari  tarqatish 

sistemasi  orqali  boshqa  raqobatdoshlaridan  (masalan,  Kmart)  dan  uzoq  yillar 

davomida  ustunlikka  erishib  kelgan.  Wall-Mart  o’zining  mintaqaviy  tarmoq  va 

do’konlari va transport sistemasiga investitsiya kiritgan. Yuqori miqdordagi sotib 

olishlar va iste’molchilarning o’zgacha munosabati tufayli Wall-Mart mintaqaviy 

do’konlar ochish va mahsulotlarni tarqatish sistemasi kompaniya rivojiga qisqa 

muddatda  katta  hissa  qo`shdi.  Ammo,  boshqa  raqobatdoshlarni  Wal-Martning 

ustunligi darajasiga yetishishi uchun bir necha yillar ketgan. 

Raqobatdosh ustunligi bu kompaniyaning boshqa kompaniylardan o`zining 

bozor  strukturasi  jihatdan  ustunligidir.Masalan,  bir  kompaniya  boshqa 

---

464 

kompaniyalarning  bir  bozorga  kirayotgandagi  to`siqlari  evaziga  ustunlikka 

erishishi mumkin. 

Bu  hukumat  cheklovlari  natijasida  yuzaga  kelishi  mumki.  Maslan 

mamlakatdagi  bak  va  hukumat  tomonidan  tashkil  etilgan  monopoliyalar  soni 

malakatda chekli miqdorda bo`lishi lozim. 

Kompaniyalar o`zlari ham biznesga kirishda o`zlariga patent kabi to`siqlarni 

yaratishi  ham  mumkin.  Monsanto  kompaniyasi  tarkibidagi  NutraSweet 

kompaniyasi sun`iy shirinlashtirgich, ya`ni aspartameda, eksklyuziv patentga ega 

bo`lgan.  Garchi,  patent  1992-yil  14-dekabrda  nihoyasiga  yetdi.Sun`iy 

shirinlashtirgich ishlab chiqishda aspatamening narxi 70 AQSH dollaridan 20, 35 

AQSH  dollariga tushdi. NutraSweet  patentga  egalik  qilgan davrda  raqobatdosh 

ustunlikka  erishdi.  Ammo  patent  nihoyasiga  yetishi  bilan  raqobat  ustunlik 

yo`qoldi va raqobatdoshlar bozorga kirish uchun navbatga to`lishdi. Patentning 

qiymati davlat va sanoatga qarab farq qiladi.  

Quyi  chiziq  bu  kompaniya  biror  mahsulotga  investitsiya  kiritganda  va 

faqatgina  bir  ustunlik  evaziga  ko’proq  daromadga  erishganda  uchraydi. 

Boshqacha  qilib  aytganda,  raqobat  yoki  taqqoslash  ustunligi  kompaniyani 

iqtisodiy foyda ya’ni mahsulotni tan narxidan oshgandagi foydasi, topishi uchun 

xizmat qiladi. Shuning uchun dastlab, kompaniya o’zining strategiyalarini ishlab 

chiqishdan avval, menejment kompaniya qaysi jihatdan taqqoslash yoki raqobat 

ustunligiga ega ekanligini aniqlashi lozim. 

Strategiya  va  daromad  qo’shish  -  Odatda  kompaniyalar  strategiyani 

kompaniyaning mahsulot va servisidagi iste’molchilarga qarab tuzub chiqishadi. 

Masalan,  menejment  eng  yaxshi  sifatdagi  yoki  eng  arzon  narxdagi 

mikrokompyuter chiplari ishlab chiqaruvchi dunyoning yetakchi kompaniyasiga 

aylanish  strategiyasini  tuzgan.  Demak,  menejmentning  e’tibori  mahsulotning 

sifati va narxida. Menejment qiymat qo’shish uchun foyda va risklariga e’tibor 

qaratishi  lozim.  Va  menejment  investitsiya  uchun  qaror  qabul  qilishda 

proyektning foydaliligi darajasiga qaraydi. Raqobat yoki taqqoslash ustunligiga 

erishish  strategiyasi  bu  aksiyadorni  shaxsiy  budjetini  maksimallashtirish 

demakdir.Foydali proyektlar bir kompaniya boshqa kompaniyalar ustida qiyosiy 

yoki raqobat ustunligiga ega bo’lganda ko’tariladi. 

Masalan  faraz  qiling  biror  bir  mahsulot  kutilganidan  ko’ra  ko’proq  foyda 

berdi.Qanday qilib kompaniya biror bir jihozga qiymat kiritishi mumkin.Agar bu 

jihozga  qiymat  kiritish  unga  qiymat  qo’shsa  kompaniyaning  boshqa 

raqobatdoshlari  bu  jihozni  xohlashgan  bo’lmasmidi.Albatta  agar  ular  shunday 

qiymatni yarata olsa, bunga qiziqib qolgan bo’lishar edi. 

Endi  faraz  qiling  kompaniya  raqobatdoshlari  mahsulotni  sotib  olishda  va 

foyda  topishda  hech  qanday  to’siqlarga  uchrashmadi,  unda  nima  bo’ladi? 

---

465 

Kompaniya va uning raqobatdoshlari bu jihoz uchun raqobatlashishadi. Va uning 

narxini ko’tarishadi.  

Faraz  qiling  buning  o’rniga  kompaniya  yangi  jihozga  potenti  mavjud  va 

boshqa  raqobatdoshlarini  ham  bu  jihozdan  olishlari  davom  etmoqda.  Unda  bu 

jihoz uchun hech qanday raqobatning o’zi qolmay qoladi.Va kompaniya qiymat 

qo’shish orqali foyda ko’rishga erishadi.  

Endi qiyosiq ustunlikka erishishga bo’lgan harakatlar xato yo’nalish olishini 

tasavvur  qilib  ko’ring.  “Schlitz  Brewing”  kompaniyasi  raqobatdoshlaridan 

ustunlikka  erishish  uchun  mahsulot  narxini  kamaytirdi:  u  ishchi  narxlarini 

kamaytirdi.  Tan  narxini  tushirish,  mahsulotni  narxini  boshqa  kompaniya 

narxlaridan  arzonlashishiga  olib  keldi,  ammo  sifat  buzildi  va  Schlitz  o’zining 

bozor ulushiga ega bo’lishini o’rniga uni yo’qotdi. “Schlitz Brewing” taqqoslash 

ustunligiga  ega  bo’lishga  harakat  qildi,  ammo  bu  strategiya  iste’molchilar 

ehtiyojlarini qondirish uchun natija bermaganligi sababli oxir-oqibat Schlitzning 

aksiya narxlari tushib ketdi. 

Qiymat  kompaniya  faqatgina  taqqoslash  yoki  raqobat  ustunligiga  ega 

bo’lganda  yaratilishi  mumkin.  Agar  kompaniya  proyektni  analiz  qilsa  va  uni 

foydali  deb  topsa,  unda  dastlabki  savol  shunday  bo’lishi  lozim,  Bu  foydalar 

qayerdan kelyabdi?  

Strategiya 

bu 

kompaniya 

obyektivga 

yetishish 

maqsadidagi 

yo’nalishdir.Menejment  uchun  strategik  investitsiyalar  yangi  investitsiyalarni 

topish siyosatlarini ham o’z ichiga oladi. Strategik plan shuningdek resurslardan 

foydalanishni ham o’z ichiga oladi.  

Moliyaviy  rejalashtirish  investitsiyani  qo’lga  kiritish  uchun  kompaniya 

resurslaridan  oqilona  foydalanishdir.Moliyaviy  rejalashtirish  ko’p  jihatdan 

muhimdir.Birinchidan  moliyaviy  rejalashtirish  menedjerlarga  ma’lum  bir 

strategiyani effektivligini baholash uchun yordam beradi.Ikkinchidan, moliyaviy 

rejalar  tuzish  orqali menejment  bozor  sharoitidagi  har  qanday  vaziyatlar  uchun 

munosib harakat qilish garovidir. 

Uchinchidan  moliyaviy  rejalar  yaratish  menejmentga  investitsiya  va 

moliyaviy rejalar tuzishdagi salbiy tomonlarini ham ko’rsatib beradi.  

Moliyaviy rejalashtirish kompaniyaning investitsiya va moliyaviy rejalarini 

o’z  ichiga  oladi.  Qachonki  biz  kompaniyaning  investitsiyaviy  rejalarini 

bilganimizda,  menejment  mablag’lar  qayerda  kerak  va  qayerdan  kelishini 

ko’rsatib  beradi.  Bu  budjetni  rivojlantirish  orqali  belgilanadi.Budjet  agar 

kompaniyaning kassa harajatlari kundalik me’yoridan oshib ketsa nima qilinishi 

kerakligi yoki kompaniyaning keyingi o’n yillikdagi rejalarini o’zida aks ettirishi 

mumkin. 

---

466 

Qisqa  muddatdagi  budjetlashtirish  operatsion  budjetlashtirish  deyiladi  va 

uzoq muddatdagi budjetlashtirish ko’pincha uch, to’rt yillik yoki uzoq muddatli 

rejalashtirish  deb  ham  ataladi.  Lekin  uzoq  muddatli  rejalarga  erishish  qisqa 

muddatda  nima  qilingaligiga  bog’liq  bo’lgani  uchun  bu  ikki  atama  bir-biriga 

uzviy bog’liqdir. 

Budjetlashtirish  jarayoni  -  Budjetlash  jarayoni  moliyalashtirish  va 

strategiyalarga  investitsiya  kiritishni  o’z  ichiga  oladi,  yoki  boshqacha  qilib 

aytganda  budjetlashtirish  kapital  budjetlashtirish  va  kapital  struktura  va  ishlash 

kapitallaridagi qarorlar natijasida hosil bo’ladi. Masalan savdo do’konlarida ish 

olib  boruvchi  biznes  kompaniyasini  misol  qilib  olaylik.  Kompaniyaning 

rivojlanish  plani  bu  iste’molchilarga  yaxshi  sifat  va  servis  taqdim  etishdir. 

Do’konlarni ta’mirlash investment strategiyasi deb qaraladi.Kompaniya o’zining 

rivojlanish  rejasini  kapital  budjetlashtirish  asosiga  quradi.Ammo  rivojlanish 

programmasi  rivojlanishni  ham  o’z  ichiga  oladi.Agar  ko’proq  mablag’  kerak 

bo’lsachi?  Qarz?  Ulush?  Ammo  bu  vaziyatda  ishlash  kapitalini  ham  esdan 

chiqarmasligimiz lozim. 

Kompaniya  yangilanish  programmasini  olib  borayotganda  kerakli 

darajadagi mablag’larni qisqa va uzoq muddatli rejalar uchun chamalab chiqishi 

lozim. Boshlang’ich nuqta bu potensial savdo qaysiki kompaniyani sotib olish va 

mahsulotni sotib olish va boshqa hisob kitoblariga bog’liq bo’lgan. Shuningdek, 

kompaniya  niyat  qilgan  miqdor  kompaniyaning  sotib  olishlari,  savdo 

xizmatchilari va reklama potensiallariga ta’sir ko’rsatadi.  

Qachonki kompaniya savdo va kerakli tahminlarga ega bo`lganda, keyingi 

bosqich  kassaning  kirim  va  chiqim  harajatlarini  hisoblashdadir.  Kassa  budjeti 

tashkil  etilganda,  dastlabki  balans  varaqasi  va  foyda  varaqasi  ishlab  chiqilishi 

mumkin.  

Budjetlashtirish  odatda  joriy  moliya  tizimining  so`nggiga  qadar  4-6  oy 

mobaynida tashkil etilishi mumkin. Ko`p kompaniyalarning bu jarayon uchun o`z 

ketma  ketlik  tizimi  mavjud.  Budjet  jarayoni  odatda  Bosh  Moliyaviy  xodim, 

rejalashtiruvchi  vitsa  president  yoki,  moliya  vitsa  prezidenti  tomonidan 

boshqariladi. 

Barcha 

bo`limlar 

dastlab 

o`zlarining 

hisob 

kitoblarini 

bajarganlaridan so`ng barcha natijalar qo`shiladi va yakuniy hisobot chiqariladi. 

Budjet  kompaniya  ishlashi  kerak  bo`lgan,  yoki  kompaniya  uchun  zarur 

bo`lgan resurslarni aniqlashtirib beradi. Ammo menejment budjetlashtirilgan va 

haqiqiy natijalardagi keskin o`zgarishlarni aniqlashtirish jarayonida juda ehtiyot 

bo`lmog`i  lozim.Masalan,  kompaniya  yangi  mahsulotdan  10  million  dollar 

miqdorida  foyda  olish  uchun budjetlashtirdi. Lekin  haiqiqiy  daromad  6  million 

dollarni  tashkil  etdi.  Bu  menejmentning  yomon  ishlaganligidanmi?  Balki  ha, 

balkiyo`q:  Agra  buning  sababi  iqtisoddagi  yomon  o`zgarishlar  sababli  bo`lsa, 

---

467 

unda  yo`q,  agar  buning  sababi  mejementni  vaziyatni  oldindan  hato 

chamalaganligida bo`lsa unda ha. 

Oldindan  prognoz  qilish  -  Oldindan  prognoz  qilish  moliviy  rejalashning 

muhim  qismi.  Noto`g`ri  prognozlash  invertizatsiyadagi  kamchiliklarga, 

nomuvofiq moliyaviy qarorlarga sabab bo`lshi mumkin.  

Masalan  2006  yilda  Nintendo  kompaniyasi  yaratgan  Wii  konsol  o`yinini 

olaylik. O`yin o`sha paytlarda o`yin omma orasida mashhurlika erishdi. Ammo 

natijada  kerakli  talablarga  javob  bera  olmadi.  Bu  o`yinga  ishlab 

chiqarilayotganidan  ko`ra  ko`proq  talab  tushganligi  boyis,  invertizatsiyada 

kamchiliklar kuzatildi. 

Nintendo  o`zining  belgisini  yo`qotdi,  va  Wii  ga  bo`lgan  keskin  talablarni 

noto`g`ri  baholadi.  Kompaniya  uchun  Wii  kabi  o`yinlarga  ega  bo`lish  yaxshi 

natija bo`lishi kerak bo`lgan bir paytda Wii endi ular uchun muammo yaratdi.  

Kassa  oqimlarini  oldindan  baholash  uchun  menejment  savdoni  avvaldan 

ko`ra  bilishi  lozim,  chunki,  savdo  kelajakdagi  iqtisodiy  vaziyatga,  sanoatga  va 

bozor  sharoitiga  qarab  o`zgarishi  mumkin.  Savdo  esa,  narxlarning  tushish 

analizlari,  bozor  so`rovlari,  yoki  menejmentning  fikriga  qarab  avvaldan 

baholanishi mumkin. 

Regresyon tahlil qilish - Regresyon tahlil bu savdo va vaqt funksiyasidagi 

grafik munosabat va bu grafikni tasvirlovchi eng aniq to`g`ri chiziqdir. Bu chiziq 

regresyon chiziq deyiladi. Bunday tahlilning bir yo`li kelajakdagi savdoni avvalgi 

savdolarga  qarab  baholash  bo`lishi  ham  mumkin.  Boshqa  yo`li  esa,  savdo  va 

mahsulotning tan narxinio`zaroqiyoslashdan kelib chiqishi mumkin. 

Regresyon  tahlil  bizga  ko`plab  o`zgaruvchilar  o`rtasidagi  o`zaro 

bog`lanishlarni ko`rsatishga yordam berishi mumkin, shuningdek menejment bir 

qancha e`tiborli bo`lishi kerak bo`lgan vaziyatlar mavjud. 

Bozor so`rovlari - Bozor so`rovlari kelajakdagi potensial foydani oshirishda 

muhim  rol  o`ynaydi.  Intel  misolida  oladigan  bo`lsak,  menejment  kompyuter 

sanoatiga,  asosan  noutbuk,  telefon,  va  o`yin  sanoatlariga  e`tiborini  qaratishi 

lozim. Har bir bozor uchun menejment Intelning bozor ulushini hisoblash chiqishi 

lozim: 

 Mahsulot rivojlanishi va yangi mahsulotlarni taqdim etish 

 Umumiy  iqtisodiy  ahvol  va  kmpyuter  va  boshqa  qurulmalarning 

mikroprossessori uchun zarur xarajatlar  

Umumiy 

qilib 

aytganda, 

menejment 

so`rovlardan 

foydani 

maksimallashtirishda va servislarni oshirishda foydalanishi mumkin. 

Menejmentni  baholash  -  Bozor  so`rolariga  qo`shimcha  tarzda,  kompaniya 

menejerlari kelasi savdolar uchun chamalar chiqrishlari mumki.  

---

468 

Kompaniyaning  menejerlari  mahsulot  narhini  baholashda  bozor  sharoitini 

avvaldan  chamalay  bilishlari  lozim.  Ammo  bunday  uslublarni  ham  potensial 

muammolari  mavjud.  Masalan  menejer  yangi  mahsulot  uchun  daromadli 

baholash  bildirdi.  Bu  bahlosh  kompaniyani  ko`proq  resurslardan  foydalishga 

undaydi,  masalan  ko`proq  tan  narx,  qo`shimcha  ishchilar.  Agar  baholash  real 

bo`lib chiqsa unda kompaniya foyda olishi ta`biiy, aks holda ortiqcha resurslar va 

ishchi kuchlaridan foydalanganligi kompaniya uchun zarar bo`ladi. 

Budjetlashtirish - Bu jarayonda biz kassa oqimlari, proyektlashtirilgan foyda 

bayonotlarini,  va  balans  varaqalarini  ketma-ket  qo`yamiz.  Garchi  moliyaviy 

kengash foyda bayonotlari va balans varaqalarini ishlab chiqishi kerak bo`lsada, 

kassa oqimlari analizlari eng muhim hisoblanadi.  

Ko`p  kompaniyalar  kreditni  kengaytirishadi  va  qabul  qilishadi,  shuning 

uchun kassa oqimi va sof foyda bir birga aralashib ketmaydi.  

Kassa  budjeti  -  Kassa  budjeti  kassaning  kirim  va  chiqimlari  to`g`risidagi 

detallashgan bayonotdir. Bu budjet moliyalash va investitsiya kiritsh uchun asos 

bo`lib  xizmat  qiladi.  Shuningdek,  kassa  budjeti  asl  kassa  harajatlari  ni 

rejalashritirilganidan farqlashga xizmat qiladi.  

Avval  ta`kidlab  o`tganimizdek,  kassa  budjeti  savdo  baholashi  asosida 

boshqariladi.  Kassa  budjeti,  kassa  kirimlari  va  chiqimlarini  avvaldan  baholash 

kompaniyaning kerakli harajatlarni belgilab beradi.  

Rasmiy  moliyaviy  bayonot  -  Moliyaviy  balans  varaqasi  varaqasi  kelajak, 

masalan bir oy, chorak yil, yoki bir yil muddat uchun proyektlashtirilgan bayonot 

turidir va u aktivlarni, mas`uliyatlarni baholab beradi. Moliyavir foyda bayonoti 

masalan bir oy, chorak yil, yoki bir yil muddat uchun proyektlashtirilgan bayonot 

turidir  va  u  foyda  va  chiqimlarni  baholab  beradi.  Birgalikda  bu  bayontolar 

menejment  uchun  kompaniyaning  investitsiya  va  moliyalashtirish  ehtiyojlarini 

ko`rsatadi.  

Iqtisodiy qo`shilgan qiymat - Vaziyatlarni baholashda yaxshi metodikalarga 

erishish  uchun  ko`plab  konsulting  firmalar  va  kompaniyalar  kompaniyaning 

amaliy  ijrolarini  tahlil  etish  metodikasini  olg`a  surishadi.  Bu  metodlar  ba`zida 

ananaviy  metodika  tizimlaridan  foydalanishi  ham  mumkin.  Sinfan  olganda  bu 

metodlar  qiymat  qo`shilgan  metriklar  yoki  iqtisodiy  qo`shilgan  qiymat  deb 

yuritiladi.  Buning  uchun  iqtisod  fanida  bir  qancha  qisqartma  so`zlar  mavjud, 

iqtisodiy qo`shilgan qiymat (english EVA), bozor qo`shilgan qiymat (MVA) va 

bir qancha boshqalar.  

Kompaniya  menejmenti  qarorlar  tan  narxdan  oshadigan  foyda  berganda 

qiymat  yaratadi.  Bu  foydalar  tez  muddat  ichida  yoki  uzoqroq  muddatda  foyda 

berishi mumkin.  

---

469