Davlat uzb p65

ASOS VA QO‘SHIMCHALAR IMLOSI
19- mashq.
Gaplarni o‘qing. Ajratilgan so‘zlarning o‘zagidagi o‘z-
garishlarni aniqlang va sababini izohlang.
1. 
O‘ynab
gapirsang ham o‘ylab gapir. 2. Xalq botir
o‘g‘lonlarni
hech qachon unutmaydi. 3. 
Og‘zaki
nutq qisqa va
ifodali bo‘lishi kerak. 4. Qizcha erkalanib opasining 
bo‘ynidan
mahkam quchdi. 5. Bolaning ko‘ngli o‘ksimasin deb 
yumshoq
o‘rindiqqa o‘tqazdi. 6. So‘roq qilingan kishining ayblarini
sanab
berdik. 7. Sog‘lom va zehnli bo‘lib 
ulg‘aygan
bola hayotda
qiynalmaydi
. 8. So‘z bilan 
o‘ynovchilardan
yuragim bezillaydi.
9. Musavvirning 
bo‘yog‘ida
hayot chizgilari aniq ifodalangan
edi.
O‘zakdagi unlining o‘zgarishi:
- 
a
unlisi bilan tugagan fe’llarga 
- v, - q, - qi
qo‘shimchalari qo‘shilganda 
a
unlisi 
o
ga o‘zgaradi va
shunday yoziladi.
Masalan:
sin
a 
> sinov, so‘r
a 
> so‘roq, tar
a 
> taroq,
sayr
a 
> sayroqi
kabi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

41
- 
i
unlisi bilan tugagan fe’llarga qo‘shilgan 
- v, - q
qo‘shimchalari 
i
unlisini 
u
ga aylantiradi. Masalan:
sov
i 
>
 sov
u
q
, 
to‘q
i
>
 to‘q
u
vchi
, 
o‘q
i 
>
 o‘q
u
v
. Lekin 
og‘riq
,
iliq
, 
qaviq
so‘zlarining o‘zagidagi 
i 
o‘zgarmaydi.
- 
illa
qo‘shimchasi orqali taqlidiy so‘zlardan fe’l
yasalganda (
taqilla, chirilla
kabi) asos so‘z tarkibida 
v
yoki
y
tovushi bo‘lsa, bu qo‘shimcha -
ulla
tarzida aytiladi va
shunday yoziladi: 
gur
ulla
, shov
ulla
, lov
ulla
kabi.
Unli tovushlar bilan tugagan 
parvo, avzo, obro‘, mavzu,
mavqe
kabi fors-arab tillaridan o‘zlashgan so‘zlarga egalik
qo‘shimchalari qo‘shilganda quyidagicha yoziladi:
a) I va II shaxs qo‘shimchalari qo‘shilganda ushbu
so‘zlardan so‘ng 
y
tovushi qo‘shib aytiladi va shunday
yoziladi: 
parvoyim, avzoying, obro‘yingiz, mavzuyim,
mavqeying 
kabi;
b) III shaxs egalik qo‘shimchasi 
parvo, obro‘, avzo,
mavqe 
so‘zlariga -
yi
shaklida qo‘shiladi, 
mavzu, orzu
so‘zlariga -
si
shaklida qo‘shiladi: 
avzo
yi
, obro‘
yi
, mavzu
si
,
orzu
si
kabi.
20- mashq
. Quyidagi fe’llardan qo‘shimchalar yordamida ot yoki
sifat yasang va so‘z o‘zagidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatib
bering.
Ili, qayna, sovi, yumsha, qot, tin, yon, sana, to‘qi,
qizi, to‘xta.
29- topshiriq
.
Matnni o‘qing. Òovush o‘zgarishiga uchragan so‘zlarni
aniqlab, bu o‘zgarishlarning sababini tushuntiring.
Odob kichik yoshlilarni kattalar duosiga sazovor etadi;
yoshlar u duo barakasidan umrbod bahramand bo‘ladilar.
Odob ulug‘lar ko‘nglida yoshlarga mehr uyg‘otadi va u odobli
yoshga bo‘lgan muhabbat ko‘nglida abadiy qoladi. Yoshlarni
ko‘zga ulug‘ qilib ko‘rsatadigan fe’l-atvori odobdir, odob-
lilarning yurish-turishida xalq ulug‘vorlik ko‘radi.
Odob kishilar tarafidan qilinishi mumkin bo‘lgan hur-
matsizlik eshigini bekitadi va odamni hazil-mazaxdan, kam-
sitishdan saqlaydi. Odobdan kichiklarga shunchalik foyda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

42
yetadigan bo‘lsa, kattalarga nechog‘liq ekanini tasavvur qiling.
Odob va tavoze do‘stlik oynasiga jilo beradi va ikki oraga yorug‘lik
bag‘ishlaydi.
Odob urug‘ini ekkan odamning hosili javohir bo‘ladi.
Odobli va go‘zal xulqli odamlar ko‘payaversa, xalqning
do‘stligi, ularning bir-biriga bo‘lgan mehr-muhabbati borgan
sari rivoj topadi.
Alisher Navoiy, «Mahbub ul-qulub»dan.