Davlat byudjeti” fanidan O’quv uslubiy majmua

8.2. Byudjet tasnifining turlari

O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 7-moddasida qayd etilgan budjet tizimining yagonaligi tamoyiliga muvofiq, barcha darajadagi budjetlarni shakllantirish va ijro etishda yagona budjet tasnifi qo’llaniladi. Barcha darajadagi budjetlarning daromadlari va xarajatlari tasniflash ob’ektlariga tegishli raqam(kod)lar berish bilan guruhlanadi hamda tasnif ko’rsatkichlari doirasida shakllantiriladi va ijro etiladi.

Budjet tasnifi davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari hamda ulardan mablag’ oluvchi tashkilotlarga qo’llaniladi hamda davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro qilish, shuningdek davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tayyorlash maqsadida foydalaniladi.
O’zbekiston RespublikasiAdliya vazirligida 2010 yil11 oktyabrda 2146-son bilan ro’yxatga olingan “O’zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”ga muvofiq, yangi budjet tasnifi 2011 yil 1 yanvardan amalga kiritildi.
Ushbu yo’riqnomaga ko’ra, budjet tasnifi O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti, davlat maqsadli jamg’armalari tuzilmasiga kiruvchi budjetlar daromadlari va xarajatlarini, shuningdek uning taqchilligini moliyalashtirish manbalarining guruhlanishi bo’lib, quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• 
  davlat budjeti daromadlarining tasnifi;
  
• 
  davlat budjeti xarajatlarining vazifa jihatidan, tashkiliy va iqtisodiy tasnifi;
  
• 
  davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifi.
  

Budjet tasnifi davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish hamda ijro etish maqsadida budjet ma’lumotlarini tizimga solish uchun foydalaniladi va budjet ma’lumotlarining xalqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari bilan qiyoslanishini ta’minlaydi.
Budjet tasnifini tuzishning asosiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi (11-rasm):

• 
  to’liqlilik – budjet tasnifi budjet jarayonining barcha ishtirokchilarini qamrab olishi shart;
  
• 
  yagonalik – budjet tasnifi budjet jarayonining barcha ishtirokchilari uchun yagona bo’lishi shart;
  
• 
  o’zaro muvofiqlik – budjet tasnifining kodlari bir vaqtning o’zida budjet jarayonining har xil operatsiyalarini aks ettirish uchun qo’llanilmasligi kerak, ya’ni budjet tasnifining har bir kodi o’ziga xos bo’lishi shart.
  

Davlat budjeti daromadlarining tasnifi barcha darajadagi budjetlar daromadlari, davlat maqsadli jamg’armalari hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari daromadlarining guruhlanishidan iborat.
21 koddan iborat bo’lgan daromadlar tasnifi tuzilmasi to’rt qismli ko’rinishga ega:

• 
  mablag’lar manbasi va budjetlar darajasi tasnifi;
  
• 
  daromadlar turi;
  
• 
  hududiy tasnif.
  

Daromadlar tasnifi tuzilmasi quyidagi ko’rinishga ega:

Mablag’lar manbasi va budjetlar darajasi tasnifi				Daromadlar turi			Tashkiliy tasnif	Hududiy tasnif
x	xxx	x	x	x	xxx	xxx	xxx	xx	xxx

Davlat moliyasini boshqarishning axborot tizimi (DMBAT) tatbiq etilguniga qadar O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobotni tuzishda faqatgina “Daromadlar turi” kodi qo’llaniladi.

Mablag’lar manbasi va budjetlar darajasi tasnifi (1–6 kodlar) budjetga tushayotgan daromadlarni tegishli mablag’lar manbasi va budjetlar darajalariga (tegishli budjet darajasiga, davlat maqsadli jamg’armasi turiga va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari daromadlari turiga) mansubligini aniqlash maqsadida qo’llaniladi.
7 ta raqamli daromadlar turi (7–13 kodlar) quyidagilardan iborat:

• 
  bo’lim;
  
• 
  paragraf;
  
• 
  daromad turi.
  

Bo’lim daromadlarni ularning olish manbalari bo’yicha guruhlanishini bildiradi, masalan:

• 
  3 100 000 “Soliqlar”;
  
• 
  3 200 000 “Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar/badallar”;
  
• 
  3 300 000 “Grantlar”;
  
• 
  3 400 000 “Boshqa daromadlar”;
  
• 
  3 500 000 “Aktiv va majburiyatlarga tranzaktsiyalar bo’yicha tushumlar”.
  

Paragraf soliq yoki boshqa turdagi daromadlarni soliqqa tortish bazasi bo’yicha daromadlarning guruhlanishini bildiradi.

1. 
   “Soliqlar” (3 100 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi:
   

• 
  3 110 000 “Daromad, foyda va kapital o’sishiga soliqlar”;
  
• 
  3 130 000 “Mol-mulkka solinadigan soliq”;
  
• 
  3 140 000 “Tovarlar va xizmatlarga soliqlar”;
  
• 
  3 150 000 “Xalqaro savdo va operatsiyalarga soliqlar”;
  
• 
  3 160 000 “Boshqa soliqlar”;
  

2. 
   “Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar/badallar” (3 200 000) 3 210 000 “Ijtimoiy ta’minotga ajratmalar/badallar” paragrafini o’z ichiga oladi.
   
3. 
   “Grantlar” (3 300 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi:
   

• 
  3 310 000 “Xorijiy davlatlar hukumatlaridan”;
  
• 
  3 320 000 “Xalqaro tashkilotlardan”;
  
• 
  3 330 000 “Davlat boshqaruvi sektorining boshqa birliklaridan”.
  

4. 
   “Boshqa daromadlar” (3 400 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi:
   

• 
  3 410 000 “Mol-mulkdan daromadlar”;
  
• 
  3 420 000 “Tovarlar va xizmatlar sotilishi”;
  
• 
  3 430 000 “Jarimalar, penyalar va neustoykalar”;
  
• 
  3 440 000 “Ixtiyoriy transfertlar, grantlar bundan mustasno”;
  
• 
  3 450 000 “Aniqlab bo’lmaydigan va boshqa daromadlar”.
  

5. 
   “Aktiv va majburiyatlarga tranzaktsiyalar bo’yicha tushumlar” (3 500 000) quyidagi paragraflarni o’z ichiga oladi:
   

• 
  3 510 000 “Tranzaktsiyalardan aktivlarga tushadigan tushumlar”;
  
• 
  3 520 000 “Majburiyatlarga tranzaktsiyalar bo’yicha tushumlar”.
  

Tegishli bo’lim va paragrafning yanada detallashtirilishi va tavsifi 2146-sonli “O’zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”ning 2-ilovasiga muvofiq daromadlar turi bo’yicha amalga oshiriladi.
Tegishli budjetning daromadlar ijrosi to’g’risidagi hisobotlar daromadlar tasnifining mumkin bo’lgan barcha elementlarini qo’llagan holda shakllantiriladi.
Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari o’rtasidagi budjet darajalari bo’yicha tushumlarning taqsimlanishi qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi.
Tashkiliy tasnif (14–16 kodlar) budjetga tushayotgan daromadlarni ularni boshqaruvchi tegishli tashkilotlarga (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi va sh.k.) tegishli ekanligini aniqlash maqsadida qo’llaniladi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi.
O’zaro hisob-kitoblar bo’yicha yuqori (quyi) budjetning quyi (yuqori) budjet oldidagi majburiyatining qaytarilishi hisobiga quyi budjetlarga dotatsiya, subventsiya, budjet ssudalari va mablag’lari kelib tushganda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga biriktirilgan koddan foydalaniladi.
Hududiy tasnif (17–21 kodlar) tushayotgan daromadlarni mazkur daromadlarni to’layotgan tegishli hududlarga mansub ekanligini aniqlash maqsadida qo’llaniladi.
Xarajatlar tasnifi. Davlat budjeti, davlat maqsadli va boshqa budjetdan tashqari jamg’armalar xarajatlari tasnifi barcha budjet darajalari xarajatlari guruhlanishini o’zida ifodalaydi hamda davlat boshqaruvi va mahalliy o’zini o’zi boshqarish sektori birliklari asosiy funktsiyalarini bajarishga, ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilishga budjet mablag’larining yo’naltirilishini aks ettiradi.
Xarajatlar tasnifi quyidagilardan iborat: