Davlat byudjeti” fanidan O’quv uslubiy majmua

1950-yilda bu qarashlar tarafdorlari ancha ko’paydi.Bular qatoriga Vern B.Levis,¹⁵ Frederik C.Mosher, ¹⁶ Ketarin Sekler-Hadson¹⁷ va Artur Smizlar¹⁸ kabi olimlarni kiritish mumkin. Ikkinchi Guver Komissiyasi o’tmishdoshlarining fikrini qo’llab-quvvatladi. A.E Smizning fikriga ko’ra , byudjetlashda dastur axborotidan foydalanish hukumatga ijroiy va qonuniy qarorlarni qabul qilishda eng asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi¹⁹. Jess Bukxedning Davlat byudjetlashtirishi (1956) me’yoriy hujjatdan ko’ra ko’proq tasvirlovchi hisoblanadi va byudjetlashtirish dasturi va ijrosiga ko’proq bag’ishlangan. ²⁰
1950-yilgacha, byudjetlashtirishda axborot dasturidan foydalanish asosiy masalaga aylandi. Bir vaqtning o’zida, yana boshqa bir maktab tarafdorlari Charlez E. Lindblom, Aaron Vil va boshqalar byudjet islohotlarini rivojlantirishgan. Bunda siyosiy qarorlar tizimi rejalashtirilgan dasturga tezda moslasha olmadi. Lindblom byudjet islohotlari harakatlariga qarshi chiqadigan qarorlarni qabul qiluvchi “engish” modelini kuchaytirdi. Vildavskiy esa byudjetlashda axborot dasturidan foydalanish yaxshi natija bermasligiga eng shubha bilan qaraganlardan biri bo’lgan. 1969-yilda «byudjet dasturidan qanday foydalishni hech kim bilmaydi», deb xulosa qildi. ²¹
Yana bir maktab tarafdorlari David Novik, Charlez J. Xitch, Roland MakKin va boshqalar nazariya va texnikaga asoslangan sohalarni ikkinchi jahon urishidan keyin rivojlantirgan. Bu sohalar va texnologiyalar byudjet islohotlari siljishlari bilan mos ravishda rivojlanib borayotgan edi va rejali-dasturli byudjetlashtirish ((PPB) va dasturlash uchun nazariy boshlang’ich tizim sifatida 1960-yillarda xizmat ko’rsatgan. Eng muhim oltita soha va texnologiyalar quyidagilardan iborat:

1. 
   Ko’rsatilgan vazifalarni tadqiqot vaziyatini ko’rsatuvchi modelni rejalashtirishni va mos keladigan ma’lumotlarni yig’ish va qo’llashni o’z ichiga oluvchi operatsiyalar tadqiqoti va texnikalar. ²³
   
2. 
   Iqtisodiy tahlil, bunda dastur bilan joriy dastur xarajatlarini qoplashi aniqlanadi. ²⁴
   
3. 
   Asosiy tizim nazariyasi yondoshuvi, bunda tizimning tarkibiy qismlari bir-biri bilan aloqadorligiga urg’u beriladi. ²⁵
   
4. 
   Kibernetika, nazorat va kommunikatsiya. ²⁶
   
5. 
   Informatsion texnologiya, bunda axborotlar qayta ishlanib, qaror qabul qilish jarayonida tahlil va yordam vazifasini bajarishda mos keladigan axborotlarni yaratish uslubidir. ²⁷
   
6. 
   Tizim tahlili, bunda yuqoridagi beshta punktlarni tahlili ko’rsatuvchi eklektik tahlil ko’rinishidir. ²⁸
   

Bu sohalar va texnologiyalar byudjet islohotlaridan tashqarida alohida rivojlanib kelinganiga qaramasdan ular bir-biriga juda mos edi. Yuqorida ko’rsatilgan oltita nazariy va texnologik baza rejali-dasturli byudjetlashtirish (PPB) tizimini 1960-yilda Mudofa Bo’limida qo’lladi. 1900-1960-yillardagi islohotlar dastur axborotidan foydalanishga urg’u berishi, byudjetdan tashkari tizimdagi rivojlanishlar bilan uyg’unlashdi va hozirgi zamonaviy byudjet tizimini yaratishda bir nechta yangiliklar va asoslar yaratildi»¹.
Byudjet loyihasini tayyorlashda tasnifning umumiy tamoyillariga, davlat va mahalliy byudjet daromadlari va xarajatlarining mohiyati va ularni guruhlashtirish va ulardan optimal ravishda foylanishga qaratilgan muhim qarashlar berilgan. Shuningdek, davlat va mahalliy byudjetlar jarayonida tasnifning iqtisodiy mohiyati va uning roli to’g’risida ham gapirib o’tilgan. Bunda byudjet daromadlari va xarajatlarini jamiyatning iqtisodiy hayotidagi, xususan ularni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi ahamiyati, xarajatlarni aniq belgilariga asosan guruhlashtirish, iqtisodiyotning tarmoqlari bo’yicha mohiyatini ochib berishga xarakat qilinadi.
Guruhlash tavsifi va ularni tuzish tamoyillari, byudjet daromadlari va xarajatlarining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, iqtisodiyotni tuzilishi va uni boshqarishga bog’liq ravishda aniqlanadi. Daromad manbalarini bilish va byudjet sarflarining yo’nalishini aniqlab olish, bu byudjet jarayonining samarali ishlashiga sharoit yaratadi. Shuningdek byudjet daromadlari va xarajatlarini bir tizimga solib guruhlash nafaqat bir qancha o’xshash daromad va xarajatlarni birlashtirish, balki iqtisodiyotda moliyaviy nazoratni mustahkamlashi va byudjet intizomiga rioya etilishini ham ta’minlaydi”.² Byudjetning daromadlar manbalari yig’indisi va byudjet xarajatlari maqsadlarini aniqlash - butun byudjet jarayonining samarasi hamda faoliyatini zaruriy shartidir. Byudjet tuzilishining muhim tarkibi qismi byudjet tasnifidir. Byudjet tasnifi turli darajadagi byudjetlarning daromadlar va xarajatlarni guruhlovchi to’plamdir. Davlat byudjetiing taqchilligini moliyalashtirish manbalarini guruhlab beradi. Byudjetlarni tuzish, qabul qilish va ijro etishda foydalaniladi, umuman byudjet jarayonida ma’lumotlarni shakllantirishni ta’minlaydi. Byudjetni boshqarish tamoyillari byudjet daromadlari va xarajatlarining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, iqtisodiyot tarmoqlari va boshqaruv tizimi bilan belgilanadi.
Byudjet jamg’armasi daromadlarini: soliqli va soliqsiz daromadlar, beg’araz yordamlar, boshqa daromadlar orqali shakllantirish hamda markazlashgan jamg’armani sarflash, ijtimoiy himoyani moliyaviy ta’minlash, soliq to’lovchilarni rag’batlantirish, moliyaviy nazorat bilan joriy va kapital xarajatlarni amalga oshirish Davlat byudjetining asosiy funktsiyalari hisoblanadi. Soliqlar milliy daromadning bozor iqtisodi sharoitida asosiy taqsimlash usulidir. Soliqlar yordamida byudjetning asosiy qismi shakllanadi. Ko’pgina davlatlarning byudjet daromadlarini 80-90% soliqlar tashkil qiladi. Davlat tomonidan yig’ilgan mablag’larni qaysi maqsadlarga yo’naltirilgani byudjet xarajatlarida ifodalanadi.
O’zbekiston Respublikasining byudjet tasnifi quyidagi tasniflarni o’z ichiga oladi:

• 
  Davlat byudjeti daromadlari tasnifi;
  
• 
  Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan, tashkiliy va iqtisodiy tasnifi;
  
• 
  Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifi. O’zbekistonda amalda bo’lgan byudjet qonunchiligi xalqaro tasniflash asosida davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini milliy tasniflashni ishlab chiqish ko’zda tutiladi. Ushbu tasniflar davlat moliyasi hisobini yuritish va uni boshqarishni yaxshilash imkonini beradi. Turli darajadagi byudjetlarning barcha daromad manbalari va xarajat yo’nalishlari belgilanadi. Byudjet tasnifi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
  

Byudjetga oid adabiyotlarda davlat byudjeti daromadlarini tasniflashning ikki mezoniga, ya’ni daromadlarni davlat qurilishiga ko’ra va tashkil topish manbalariga ko’ra tasniflash mezoniga amal qilingan. Respublika byudjeti daromadlarining tashkil topish manbalari kuyidagilardan iborat.:

• 
  umumdavlat soliqlari, yig’imlari, bojlari va boshqa majburiy to’lovlar;
  
• 
  davlat moliyaviy va boshqa aktivlarini joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar;
  
• 
  meros olish, hadya etish huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslardan, chet el davlatlaridan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari;
  
• 
  rezident – yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga berilgan to’lovlar;
  
• 
  boshqa daromadlar.
  

Davlat byudjeti daromadlari tashkil topish manbalariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  yuridik shaxslardan olinadigan egri, to’g’ri va mulkiy soliqlar;
  
• 
  aholidan olinadigan soliqlar;
  
• 
  hukumatning qimmatli qog’ozlaridan olinadigan daromadlar;
  
• 
  davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar;
  
• 
  xorijiy va xalqaro kreditlar hamda moliyaviy yordamlar;
  
• 
  boshqa daromadlar.
  

Davlat byudjetining daromadlari undirish usuliga ko’ra ikkiga bo’linadi: soliqli daromadlar va soliqsiz daromadlar. Davlat byudjeti daromadlari soliq turlariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:

• 
  korxonalar daromadidan olinadigan soliqlar;
  
• 
  jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;
  
• 
  qo’shilgan qiymat solig’i;
  
• 
  aktsiz solig’i;
  
• 
  mol-mulk va er solig’i;
  
• 
  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
  
• 
  er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq;
  
• 
  boshqa soliqlar.
  

Bir xil turdagi daromad va xarajatlarni birlashtirish imkoniyatini ta’minlaydigan sharoitda byudjet daromadlari va xarajatlarini to’plash bilan amalga oshiriladi. Bu moliya tizimida moliyaviy nazoratni amalga oshirishni hamda byudjet intizomiga rioya qilishni ta’minlaydi.
Davlatning pul mablag’lari jamg’armasini biror sohaga ma’lum maqsadlar uchun taqsimlashda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar davlat byudjetining xarajatlari deb aytaladi. Byudjetning xarajatlar kategoriyasi sarf-xarajatlarning aniq turlari orqali ifodalanadi, bularning har qaysisi son va sifat jihatdan izohlanadi. Sifat jihatidan izohlanishi byudjet turlarining qaysi maqsadlarga sarflanishini ko’rsatadi, son jihatidan miqdorini ko’rsatadi. “Davlat byudjeti moliya tizimining barcha asosiy moliya institutlari- daromadlar, xarajatlar davlat qarzlari birlashadigan va o’zaro bog’lanadigan markaziy bo’g’ini hisoblanadi. .Byudjet xarajatlari bu davlatning o’z vazifalarini bajarishi jarayonidagi sarflardir. Xarajatlar iqtisodiy munosabatlarni bildiradi, uning asosi markazlashgan jamg’arma pul mablag’larini har hil yo’nalish bo’yicha sarflashdir.
Sarf-xarajatlar butun iqtisodiyotni qamrab oladi, chunki davlat jamiyatning iqtisodiy manfaatlarini hisobga oladi. «Davlat byudjeti xarajatlari miqdori va tuzilishiga ko’pgina faktorlar ta’sir etadi: davlat tuzilishi, davlatning tashqi va ichki siyosati, iqtisodiyotning umumiy darajasi, aholining turmush darajasi, iqtisodiyotda davlat sektori va xususiy sektorning holati.
Davlat byudjeti o’z iqtisodiy mohiyatiga ko’ra – YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida paydo bo’ladigan pul munosabatlaridir. Byudjet munosabatlarining sub’ektlari bo’lib davlat, korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar, muassasalar, turli darajagi byudjetlar va fuqarolar hisoblanadi. Davlat xarajatlari uning daromadlariga qarab shakllanadi va quyidagi yo’nalishda boradi: ijtimoiy soha xarajatlari; investitsiya xarajatlari; milliy xavfsizlikni va ichki tartibni saqlash xarajatlari; boshqaruv xarajatlari; tashqi qarzni uzish xarajatlari.
Davlat byudjeti daromadlar va xarajatlarning yaxlitligi va ularning balansidan iborat. Byudjet tasnifi Davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar daromadlari va xarajatlarini, shuningdek, Davlat byudjetining taqchilligini moliyalashtirish manbalarini guruhlashdan iborat. “Byudjet taqchilligi - muayyan davrda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ortiq bo’lgan summasidir.. Byudjet tasnifi O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti ma’lumotlarini tahlil qilishni ta’minlaydi. Byudjet tasnifining ahamiyati shu bilan belgilanadiki, undan:

• 
  davlat byudjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etishda;
  
• 
  byudjet mablag’larining ajratilishi va mablag’larning foydalanilishini nazorat qilishda;
  
• 
  turli darajadagi byudjetlarning ko’rsatkichlarini bir-biri bilan
  
• 
  taqqoslashda;
  
• 
  barcha darajadagi byudjetlarni tuzishda foydalaniladi.
  

Tasnif asosan guruhlovchi bo’lib, barcha soliq va yig’imlar turlari va ularni undirish manbalarini, xarajatlarning yo’nalishlari, maqsadi, qanday vazifani bajarish uchun vazirlik, idora yoki byudjet tashkiloti amalga oshiradigan to’lovlarni guruhlash orqali byudjet ma’lumotlarini aniq shaklda aks ettirishni ta’minlaydi. Byudjet tasnifi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi, tasdiqlanadi va o’zgartirishlar kiritiladi.
«Markaziy Byudjet idorasi yolg’iz o’zi kichik tashkilotlarsiz byudjetni tashkil eta olmaydi. Yuqoridagi bobda aytilganidek, Byudjetni tayyorlash operatsion agentligida va Federal hukumatining Byudjet va Menejment idorasidan byudjet yo’riqnomalarini berish idorasida bir vaqtning o’zida ajoyib yordam vazifasini o’taydigan axborotlarni berishdan boshlanadi.
Bu bosqichda axborotni rivojlanishi qisman har bir agentlikning tanlovlari maqsadga erishish uchun qilingan qarorlaridan kutiladigan usulga bog’liq. Agar faqat dollar talablari tayyorlangan bo’lsa, umumiy olganda dastur muvaffaqiyati haqida hech qanday xulosa yuritib bo’lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, Markaziy Byudjet idorasi muhokama jarayonida, xattoki unga talab bo’lsada, dastur axborotidan foydalanmasligi ham mumkin. Shunday bo’lsada, agar aniqlangan axborot boshqa byudjet ishtirokchilari, ayniqsa, qonunchilik organlari talab qilsa, boshqa bir omil qanday axborot kerakligini aniqlaydi. Agentlik yoki bosh ijrochi o’zining maqsadida qarorlarni qabul qilishda ularni ishlatishda maqsadi katta bo’lmasa-da, juda ham ko’p axborot yig’ishni talab etilishi mumkin. Chunki, har yili qonunchilik organi bu axborotlarni talab qiladi. Dastur axboroti muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi qonunchilik organi, qonunchilik idoralariga yuborgan mablag’lar talablari haqidagi qarorlarida ishlatilishi mumkin, lekin bu axborotlar qonunchilik organlari tomonidan aniq bir mablag’lar bilan bog’liq jarayonda inobatga olinmasligi ham mumkin.
Byudjet tayyorlash amaliyoti agentliklar ichida juda farq qilishi mumkin. Soha ofisi xodimlari va turli darajadagi boshqa bir qator xodimlarning qatnashishlari mumkinligi va bunday o’zgarishlar bo’lishiga qaramasdan, umumiy jarayon hukumatning markaziy byudjeti ma’lum bir sanada berilgan ko’rsatmalar orqali boshqariladi.
Federal hukumatga qaraydigan bo’lsak, OMB Circular A-11ikki pog’onali jarayonni tasvirlaydi. OMB Circular A-11 yozda chop etiladi va agentliklar o’zlarining talabnomalarini bir nechta farq qilinadigan belgilangan sanalarda etkazib beradi. Shundan so’ng agentliklar o’zlarinig taqdim etgan hujjatlariga tasdiqlanganlik yoki tasdiqlanmaganlik haqida xat oladi va kerak bo’lsa kompyuter yordam tizimi orqali yanada to’liq axborot taqdim etadi. Ikkinchi pog’onasi esa noyabrda boshlanadi, yilning boshlanishidan keyin bu axborotlarni Kongress Federal byudjet to’g’risidagi taqdimotni prezidentgacha etib borish jarayonini o’z ichiga oladi.
Qonunchilik qanday bo’lishidan qat’iy nazar, standart mahsulotlarni deyarli barcha byudjet qo’llanmalarida topish mumkin. Tegishli hollarda, idoralar daromad to’g’risidagi ma’lumotlarni taqdim etishni talab qilishadi (qaytish fondi va kredit dasturi bilan faoliyat olib boruvchi agentlik). Garchi ko’rsatmalarning ko’p qismi xarajatlarga bog’liq. Xarajatlar buxgalteriya tizimi bilan bog’lanilgan. Bunda, xodimlar va etkazib berish kabi xarajatlar obektlaridan foydalaniladi. (moliyaviy menejment bobini ko’ring). Shuningdek, shaxslarni soni bo’yicha batafsil yutuqlari, ularning ish unvonlari va ularning joriy ish haqi bo’yicha ma’lumotlar bo’lishi mumkin Ko’rsatmalar, odatda agentliklarning talablarini oqlash uchun bayonot berishi uchun zarur bo’ladi.
Davlat tomonidan ko’rsatilganidek, ko’rsatmalar alohida to’plam bo’ladi, operatsion va kapital jamg’armalar, byudjetlar, shuningdek, boshqa fondlar uchun Jadval 7 – 2 Nyu-York shtatidek taqdim etilishi kerak. Keyinchalik ko’rsatmalar, davlat va mahalliy darajada ko’p ishlatiladiganlari, davlat umumiy fondidan ko’ra turli fondlarda hisobga olinishi kerak bo’lgan xarajatlar talabnomalarni farqlash uchun ishlatiladi. Misol uchun birinchi navbatda yirik bo’lgan fondlar uchun mo’ljallangan aktivlarni o’z ichiga oladi. Bu fondlarga bino va inshootlar, federal daromadni shtat daromadlaridan ajratuvchi maxsus fondlar va boshqalar kiradi. Federal agentliklar o’zining mablag’larini asosiy vositalarga investitsiya qilishlari shart, lekin Kongress agentliklarga mablag’ ajratganda aktivlar yoki asosiy vositalarga investitsiyalarni ajratmaydi»¹.
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini boshqarishdagi o’zgarishlarda Davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimini joriy etishdan asosiy maqsad – byudjet mablag’larini samarali boshqarish, davlat moliyaviy nazoratini kuchaytirish asosida byudjet daromadlarini shakllantirish, xarajatlarni amalga oshirish shuningdek, byudjet tashkilotlarining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini yanada takomillashtirishdir. Byudjet mablag’larini taqsimlovchilari, taqdim qilingan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisob-kitobni amalga oshiruvchilar – byudjetdan mablag’ oluvchilardir yoki byudjet tashkilotlaridir. Davlat byudjeti g’azna ijrosi kassa birligi, byudjet tashkilotlarini moliyalashtirish hisobini yuritish, byudjet tiniqligi, byudjet majburiyatlarini limiti, shartnomalarni ro’yxatga olish kabi tamoyillarga asoslanadi. Davlat byudjeti g’azna ijrosida Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy organlari, moliya organlari, byudjet tashkilotlari va byudjetdan mablag’ oluvchilar muhim rol o’ynaydi. Byudjetdan mablag’ oluvchilar uchun tasdiqlangan tartibda g’aznachilik organlarida hisobvaraqlar ochiladi, bu hisobvaraqlarda Davlat byudjeti tomonidan ajratilgan mablag’ saqlanadi. Ijro bosqichida belgilangan tartibda va chegaralangan mablag’lar doirasida tasdiqlangan xarajatlar smetasiga asosan qabul qilingan byudjet majburiyatlarini to’lovi amalga oshiriladi. Davlat byudjetidan majburiyatlarning to’lovi belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan byudjet mablag’i oluvchilarining taqdim qilgan va byudjet majburiyatlari ijrosini tasdiqlovchi hujjatlar asosida xarajatlar amalga oshiriladi.
Byudjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan pul mablag’lari o’tkazilishi quyidagi talablarga asoslangan to’lov topshiriqnomalari bilan amalga oshiriladi:
- to’lov topshiriqnomasida byudjet tasnifining tegishli kodlari to’g’ri ko’rsatilgan bo’lsa;
-moliya organlarida ro’yxatdan o’tkazilgan xarajatlar smetalari asosida va byudjet mablag’lari bo’yicha byudjetdan mablag’ oluvchilarning bank hisobraqamlarida mavjud bo’lgan, xarajatlarning tegishli guruhlari bo’yicha byudjet mablag’lari qoldiqlarining summalari doirasida;
- agar to’lov topshiriqnomasida ko’rsatilgan summa moliya organida ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomaga ko’ra to’lanadigan pul mablag’lari summasidan oshmasa;
- tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib berilishini va byudjetdan mablag’ oluvchining etkazib beruvchidan qarzi mavjudligini tasdiqlaydigan hisobvaraq-fakturalar yoki boshqa hujjatlar, shuningdek byudjetdan mablag’ oluvchi zimmasiga etkazib beruvchiga bo’nak to’lovini o’tkazish majburiyatini yuklaydigan hujjatlar bo’lganida;
- etkazib beruvchining to’lov topshiriqnomasida ko’rsatilgan nomi va rekvizitlari etkazib beruvchining shartnomada ko’rsatilgan nomi va rekvizitlariga muvofiq bo’lsa.
Ma’lumki, budjet qurilishi mamlakatning davlat budjeti va budjet tizimini, uning bo’g’inlari o’rtasidagi budjetlararo munosabatlarni tashkil qilish shakllarini, budjet tasnifini, budjet tizimiga kiradigan barcha darajadagi budjetlar faoliyatining huquqiy asoslarini, budjet mablag’larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi.