Davlat byudjeti” fanidan O’quv uslubiy majmua

2-MAVZU: DAVLAT BYUDJETINING MOHIYATI VA AHAMIYATI


MA’RUZA MASHG’ULOTI REJASI:

1.1.	Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
1.2.	Davlat byudjetining funksiyalari
1.3.	Davlat byudjetining mamlakat moliya tizimining boshqa bo’g’inlari bilan o’zaro munosabatlari
1.4.	Byudjet munosabatlari, ularning ko’pqirraliligi

Tayanch so’z va iboralar: Davlat byudjeti; iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti; moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti; huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti; Davlat byudjetining funksiyalari; Byudjet munosabatlari

1. 
   Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
   

Bir qator ilmiy adabiyotlarda davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritishda uning:

• 
  iqtisodiy kategoriya sifatida;
  
• 
  moddiy tushuncha sifatida;
  
• 
  huquqiy kategoriya sifatida mavjud ekanligi va amal qilishi nazarda tutilgan (2.1-rasm).
  

2.1-rasm. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning, uning faol qismi bo’lgan milliy daromadning (qisman milliy boylikning) qiymatini qayta taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo’lib, ular natijasida iqtisodiyotni, ijtimo­iy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi ehtiyojlarini moliya­lashtirishga mo’ljallangan pul fondi – davlat byudjeti shakllanadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi.
Moddiy tushuncha sifatida davlat byudjeti – markaziy hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarishga mo’ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir.
Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti – markaziy va tegishli mahalliy hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda tasdiqlanadigan, markazlashgan pul mablag’lari fondini shakllantirish, taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko’zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik xujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili¹ uchun tuziladi, ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 3-moddasida esa “davlat byudjeti” iborasi “davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi”² deb ta’riflanadi. Ushbu ta’rif davlat byudjetining yuqorida sharhlangan moddiy tushuncha sifatidagi mazmun-mohiyatiga mos keladi.
“Public budgeting systems” nomli qo’llanmada “davlat byudjeti nima?” deb qo’yilgan savolga “Sodda qilib ta’riflaganda, budjet - bu tashkilotning (masalan, oila, korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalarini, ya’ni daromadlar, xarajatlar rejasi, maqsadlar va natijalar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi hujjat yoki hujjatlar yig’indisi”³, deb ta’rif berilgan. Retrospektiv xarakterga ega bo’lgan, ya’ni o’tgan davr ma’lumotlarini aks ettirishga asoslangan buxgalteriya hisobotidan farqli o’laroq, (garchi byudjet ishlab chiqilayotganda byudjetning o’tgan davrdagi daromadlari va xarajatlari ijrosining buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanilsada) byudjet – kelgusida kutilayotgan daromadlar, xarajatlar va natijalarni ko’rsatuvchi perspektiv hujjat hisoblanadi. Tarixan, budjet so`zi charm karmon, hamyon, sumka ma’nosini anglatgan. Xususan, “Britaniya davlatida Xazina kansleri (Moliya vaziri) hukumatning ehtiyojlari va resurslari hajmi aks etgan bayonotini mamlakat parlamentiga charm sumkada taqdim etgan va bu hujjat keyinshalik byudjet nomini olgan”⁴.