Davlat byudjeti” fanidan O’quv uslubiy majmua

3.2-rasm. Byudjet tuzilishining tarkibi¹


Byudjet tuzilishining asosini mamlakatning davlat tuzilishi shakli, amaldagi qonun hujjatlari, davlat byudjetining iqtisodiyot va ijtimoiy hayotdagi o’rni belgilab beradi.
Unitar davlatlarda, odatda ikki pog’onali byudjet tizimi amal qiladi:

• 
  davlat byudjeti (bu bo’g’in turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan, davlat byudjeti, markaziy byudjet, respublika byudjeti, hukumat byudjeti kabi);
  
• 
  mahalliy (munitsipal) byudjetlar.
  

Federativ asosda tarkib topgan davlatlarda uch pog’onali byudjet tizimi shakllangan bo’lib, quyidagi bo’g’inlarni o’z ichiga oladi:

• 
  federal byudjet (turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan: davlat byudjeti, markaziy byudjet, federal byudjet);
  
• 
  federatsiya subyekt(a’zo)larining byudjetlari;
  
• 
  mahalliy (munitsipal) byudjetlar.
  

Jahon amaliyotida davlat tuzilishining shakllariga mos ravishda bir qancha byudjet tuzilishi modellari shakllangan:

• 
  markazlashmagan (nomarkazlashgan) model;
  
• 
  markazlashgan model;
  
• 
  aralash model.
  

Byudjet qurilishining markazlashmagan (nomarkazlashgan) modelida markaziy va mahalliy byudjetlar avtonom (mustaqil) bo’lib, ularning har biri o’z xarajatlarini to’liq qoplay oladigan daromad manbalariga ega bo’ladi.
Markazlashgan model barcha darajadagi byudjetlarni yagona davlat byudjetida birlashtirishni nazarda tutadi, bunda markaziy byudjet barcha mahalliy byudjetlar uchun (daromadlilik darajasini) tartibga soluvchilik vazifasini bajaradi.
Byudjet qurilishining aralash modeli barcha darajadagi byudjetlarni yagona davlat byudjetida birlashtirishni nazarda tutadi, lekin bunda har bir mahalliy byudjetning o’z xarajatlarini qoplashga mo’ljallangan o’z daromad manbalari mavjud bo’lgani holda, har bir yuqori turuvchi byudjet o’zidan quyi turuvchi byudjetlarning daromadlilik darajasini tartibga solish vazifasini o’taydi.
Byudjet tuzilishining har qanday modeli byudjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tashkil etish shakli sifatida, quyidagi uchta holatning mavjudligiga asoslanadi: birinchidan, hokimiyatning barcha darajalarida xarajat vakolatlarining aniq chegaralanishi; ikkinchidan, bu vakolatlarni to’liq bajarish uchun har bir darajadagi hokimiyatning yetarli fiskal resurslar bilan ta’minlangan bo’lishi; uchinchidan, byudjet tizimidagi vertikal va gorizontal nomutanosiblikni byudjet transfertlari yordamida tekislash va shu asosda mamlakatning barcha hududlarida davlat xizmatlarining bir xildagi standartini ta’minlash.
L