Дастурлаш асослари фанидан маърузалар матни doc

3.3.2.Dasturiy vositaning tashqi tavsifini ishlab  
 chiqishda ob’ektli yondoshuv xususiyatlari 
 
Ob’ektli yondoshuvda DVning tashqi tavsif bosqichi relyatsion yondoshuv ga nisbatan ancha sig‘imi 
keng va mazmundor bo‘lib chiqadi.  
Talablarni  aniqlash  foydalanuvchi  talab  qilinayotgan  DV  vositasida  o‘rganmoqchi  yoki  shunchaki 
qo‘llamoqchi  bo‘lgan  modelli  olamga  noformal  tavsif  berishdan  iborat.  Bunda  prototiplashning  ahamiyati 
ortadi.  Bu  yondoshuvda  prototiplash  bosqichi  ko‘p  hollarda  DV  ishlanmasining  keyingi  bosqichlarida  ish 
hajmining kamayishi hisobiga qoplanadi. 
Sifat spetsifikatsiyasi o‘z mazmunini saqlab qoladi.  
Talablar  spetsifikatsiyasi  jarayonining  mazmuni  ancha  o‘zgaradi:  DV  ning  funksional 
spetsifikatsiyasini  ishlab  chiqish  o‘rniga  modelli  olamning  uch  qismdan  iborat  bo‘lgan  formal  tavsifi 
yaratiladi: 
-ob’ektli model tavsifi, 
-dinamik model tavsifi, 
-funksional model tavsifi 
Ushbu  qismlarning  vazifasi  nimadan  iborat?  Buni  quyidagicha  ta’riflash  mumkin:  ob’ektli  model 
nimadir sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan nimanidir aniqlaydi; dinamik model sodir bo‘lish vaqtini aniqlaydi; 
funksional model nima sodir bo‘lishini aniqlaydi. 
Ob’ektli model ishlab chiqilayotgan DV taqdim etishi lozim bo‘lgan modelli olamning statik ob’ektli 
tuzilmasini  ko‘rsatadi.  U  qo‘llanayotgan  ob’ektlar  sinflarining  hamda  ushbu  sinflar  o‘rtasidagi 
munosabatlarning  ta’riflarini,  shuningdek  ushbu  sinflarning  qo‘llanayotgan  ob’ektlari  ta’rifini  hamda  bu 
ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘z ichiga oladi. 
Ob’ektli  modelda  ob’ektlar  sinfi  odatda  uchlik  ko‘rinishida  bo‘ladi:  Sinf  nomi,  Atributlar  (belgilar) 
ro‘yxati, Operatsiyalar ro‘yxati. 
Har bir atribut biron nom oladi hamda muayyan tur ma’nolariga ega bo‘lishi mumkin. Mohiyatan, sinf 
atributi  ushbu  sinf  ob’ektlarining  biron-bir  oddiy  xususiyatini  ifodalaydi.  Ob’ektlarning  biron-bir  oddiy 
xususiyatlarini  atribut  sifatida  olib  qarash,  ayniqsa,  ushbu  atributlar  mazmuniga  ko‘ra  ob’ektlar  tasnifi 
amalga  oshirilayotganda  g‘oyat  qulay.  Sinf  taqdimotida  ko‘rsatiladigan  operatsiyalar  ushbu  sinf 
ob’ektlarining  boshqa  xususiyatlarini  (xoh  oddiy  bo‘lsin,  xoh  assotsiativ  bo‘lsin)  aks  ettiradi.  Ular  ushbu 
sinf  ob’ektlarini  nima  qilish  mumkinligi  (yoki  ushbu  ob’ektlarning  o‘zlari  nima  qilishlari  mumkinligi)  ni 
ko‘rsatadi. 
Ob’ektli  modelda  ob’ektlar  o‘rtasidagi  munosabatlar  ushbu  ob’ektlar  mansub  bo‘lgan  sinflar 
o‘rtasidagi munosabatlar sifatida umumlashtiriladi. Bunda odatda faqat bir o‘rinli va ikki o‘rinli ob’ektlararo 
munosabatlar 
qo‘llanadi. 
Bundan 
ko‘ra 
murakkabroq 
munosabatlar 
ob’ektli 
modellarning 
murakkablashuviga  olib  keladi.  Boshqa  tomondan  esa  bunday  munosabatlar  qo‘shimcha  sinflarni  aniqlash 
hisobiga har vaqt ikki o‘rinli munosabatlarga kelitirilishi mumkin. Bir o‘rinli munosabatlar  atributlar deb 
ataladi. Bunda ob’ektning ayrim atributlari sinf atributlaridan, ularga aniq ma’nolar (qiymatlar) taqdim etish 
yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Ikkita (va undan ortiq) ob’ektlar o‘rtasidagi munosabat aloqa deb ataladi, ularning 
umumlashmasi (sinflararo munosabatlar) esa assotsiatsiyalar deb ataladi. Ob’ektli modelda assotsiatsiyalar 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

muhim  rol  o‘ynaydi  -  ular  ob’ektlar  o‘rtasida  yo‘l  quyilishi  mumkin  bo‘lgan  aloqalarni  belgilab  beradi. 
Assotsiatsiyalarning quyidagi turlari mavjud: 
-ob’ektlar holatlarining o‘zaro aloqalari, 
-ob’ektlar agregatsiyalashuvi (tuzilmalashuvi), 
-sinflar abstraktsiyalashuvi (tug‘ilishi). 
«O‘zaro  aloqa»  assotsiatsiyasi,  mohiyatan,  bunday  munosabatga  kirishgan  sinf  ob’ektlari  biron-bir 
operatsiyalarning  parametrlari  bo‘lishi  mumkinligini  bildiradi.  «Agregatsiyalashish»  assotsiatsiyasi  bunday 
aloqaga  kirishgan  sinflardan  birining  ob’ekti  ushbu  sinflardan  boshqasining  ob’ektini  o‘z  ichiga  olishini 
(yoki olishi mumkinligini) bildiradi. «Abstraktsiyalashish» assotsiatsiyasi bunday munosabatlarga kirishgan 
sinflardan  biri  ushbu  sinflardan  boshqasining  xususiyatlarini  meros  qilib  olishini  hamda  boshqa 
(qo‘shimcha) xususiyatlarga ham ega bo‘lishi mumkinligini bildiradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.8.Ob’ektlar sinflari o‘rtasidagi munosabatlarga misol. 
 
Ob’ektli  modelni  taqdim  etishda  odatda  ob’ektlar  spetsifikatsiyasining  grafik  tillari  (masalan,  UML 
tili)  qo‘llanadi.  Bunday  tillarda  sinflar  va  ob’ektlar  to‘g‘ri  to‘rtburchaklar  ko‘rinishida  beriladi  va  ularda 
ushbu ob’ektlarni spetsifikatsiyalayotgan axborot beriladi. Ikkita sinf o‘rtasida munosabatlar o‘rnatish uchun 
bu  sinflarga  mos  keluvchi  to‘g‘ri  to‘rtburchaklar  chiziq  bilan  birlashtiriladi  va  chiziq  tepasida  turli  grafik 
belgilar  va  ayrim  yozuvlar  keltiriladi.  Grafik  belgilar  ushbu  sinflar  o‘rtasidagi  munosabatlar  turini 
spetsifikatsiyalaydi,  yozuvlar  esa  bu  munosabatni  to‘liq  identifikatsiya  qiladi  (ya’ni  aniqlashtiradi). 
Masalan, 4.8-rasmda Mamlakat va shahar sinflari o‘rtasida berilgan munosabat «birga bir» ko‘rinishiga ega. 
Yanada aniqroq qilib aytganda, bu munosabat shuni bildiradiki, Mamlakat sinfining har bir ob’ekti Shahar 
sinfining faqat va faqat bitta ob’ekti bilan «poytaxtga ega» munosabati bilan bog‘liq, shahar sinfining ushbu 
ob’ekti esa Mamlakat sinfining boshqa bironta ob’ekti bilan bunday munosabat bilan bog‘liq emas. 
Ob’ektlar  dekompozitsiyasini  tavsiflash  uchun  agregatlashish  ko‘rinishidagi  munosabat  qo‘llanadi. 
Masalan, 4.4-rasmda «dastur bitta yoki bir nechta moduldan iborat» munosabati ko‘rsatilgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.9-rasm.Ob’ektlar sinflari o‘rtasida agregatlashish munosabatiga misol. 
 
Shuni  ta’kidlash  lozimki,  relyatsion  yondoshuvda  ob’ektli  model  tashqi  axborot  muhitining  tavsifini 
to‘liq o‘z ichiga oladi. 
Dinamik  model  DV  taqdim  etishi  lozim  bo‘lgan  modelli  olamning  ob’ektli  modelidan  ob’ektlar 
holatining  yo‘l  qo‘yiladigan  o‘zgarish    ketma-ketliklarini  ko‘rsatadi.  Bu  model  tashqi  signallar  (o‘zaro 
aloqalar)  ga  javoban  operatsiyalar  ketma-ketligini  tavsiflaydi,  ammo  bunda  bu  operatsiyalarning  nima 
qilayotgani  ko‘rilmaydi.  Agar  tegishli  ob’ektli  model  aktiv  ob’ektlarga  ega  bo‘lsa,  bu  holda  dinamik 
modelga zarurat bo‘ladi. 
Mamlakat 
Nomi  
 
Shahar 
Nomi