Дарслик./Абулқосимов Ҳ. П., Абулқосимов М.Ҳ., Топилдиев С. Р. –Т

 
12.2. Иқтисодий цикл ва инқирозларнинг келиб чиқиш сабаблари 
 
Жами талаб ва жами таклиф, ишлаб чиқариш билан истеъмол, истеъмол 
ва жамғариш ҳамда даромадлар билан харажатлар ўртасида зиддият вужудга 
келганида ва бу зиддият кучайиб кетганида инқирозлар юзага келади. 
Мувозанатнинг бузилиши иқтисодиётда танг аҳвол, кризисга олиб келади. 
Кризис –бу мураккаб жараён. Унга турли жихатдан ёндашиш мумкин. 
Кризислар турли-туман тарзда рўй берса-да, уларни умумий, ўхшаш 
томонларини назарда тутиб гуруҳларга ажратиш мумкин: 
1. Хўжалик тизимида мувозанатнинг бузилиши миқёсига кўра, 
кризисларни умумий ҳамда айрим соҳаларда юз берадиган кризисларга 
бўлиш мумкин. Умумий кризислар бутун миллий хўжаликни қамраб олади, 
иккинчиси эса қисман, яъни айрим соҳалар ёки тармоқларга хос танглик 
тарзида юз беради. Масалан, молиявий кризис — давлат молиясини чуқур 
тангликка тушиши. У сурункали бюджет тақчиллигида намоён бўлади. Энг 
ёмони, давлатнинг чет эл қарзлари бўйича тўлов қобилиятини йўқотишидир. 
1929-1933 йили Буюк Британия, Франция, Германия, Италия, 1998 йили 
Россия ташқи заёмлар бўйича тўловни тўхтатишган. 1931 йили АҚШ ташқи 
қарзлар бўйича ҳамма тўловларни бир йилга муддатини узайтирган. 1998 
йили Индонезияда рўй берган молиявий кризис туфайли аҳоли жон бошига 
ишлаб чиқарилган ЯИМ 14,6 фоизга пасайди. 
Пул-кредит кризиси. Мамлакатда пул-кредит тизимининг танг аҳволга 
тушиши бўлиб, бунда тижорат ва банк кредити қисқаради. Банклардан 
мижозлар ёппасига ўз пулларини олишни бошлайдилар. Тадбиркорлар ва 
аҳоли нақд пул кетидан қувишга тушадилар. Акция ва облигацияларнинг 
курси, банк проценти тушиб кетади. Банклар синиб, ялпи банкротга 
учрайдилар. 
Валюта кризиси. Бунда миллий валютанинг обрўси тушиб кетади. Чет 
элнинг обрўли валюталари етишмайди. Банкда валюта захираси тугаб 
боради, миллий валюта курси тушиб кетади. Аҳолининг обрўли валюта 
кетидан қувиши аҳволни янада қийинлаштиради. Бунга ёрқин мисол 
сифатида Аргентина ва Таиландда юз берган кризисларни кўрсатиш мумкин.
Биржа кризиси. Бу танглик биржада қимматбаҳо қоғозлар курсини 
бирдан тушиб кетиши ва уларда эмиссия қилишни қисқариши, фонд 
биржалари фаолиятидаги чуқур тушкунликда ифодаланади. 

---

225 
Экологик кризис. Атроф-муҳитни, энг аввало, инсон саломатлигини 
йўқотиш, умрининг қисқаришига олиб келадиган даражадаги вазиятнинг 
вужудга келиши билан ифодаланади. У саноатни шиддатли тарзда ўсишига 
йўл қўймайди.