Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

Нисбий устунлик назарияси 
 
Адам Смит назариясига кўра, ишлаб чиқариш омиллари мамлакат 
ичкарисида тўлиқ ҳаракатчан, яъни улар юкори мутлак устунликка эга 
бўладиган ҳудудларга бемалол кўчиб ўта олади. Эртами кечми ишлаб чиқариш 
омилларининг кўчиб ўтиши натижасида бир ҳудуднинг бошқасидан устунлиги 
йўколиб боради ва омиллардан келадиган фойда баробарлашиб боради. Демак, 
ўзаро савдо тўхтаб колиши керакдек туюлади. Бирок Давид Рикардо мутлақ 
устунликлар назариясини ривожлантирди ва икки мамлакат ўртасида ўзаро 
савдо уларнинг хеч бири маълум бир товарни ишлаб чиқаришда мутлак 
устунликка эга бўлмаганда ҳам фойдали булишини курсатиб берди. 
Мутлақ устунлик назариясидаги каби маълум бир фаразлардан келиб 
чиқиб, нисбий устунлик назарияси муқобил нарх ѐки бошқача айтганда, ўрнини 
қоплаш харажатлари (нархи) тушунчасидан фойдаланилади. Муқобил нарх 
икки товарнинг уларни ишлаб чиқаришга сарфланган иш вақти орқали 
ифодаланган нархларини солиштиришни акс эттиради (1 бирлик товар ишлаб 
чиқаришга 2 соатлик меҳнат сарфланган). Ўрнини қоплаш харажатлари маъно 
жиҳатидан муқобил нархга деярли мос келади, фарқи шундаки, бунда меҳнат 
сарфига тескари миқдорлар – вақт бирлигида ишлаб чиқарилган товар 
бирликлари солиштирилади (1 соат вақт бирлигида 1/5 бирлик товар ишлаб 
чиқарилган).
 
@ Муқобил нарх (opportunity cost) — бир бирлик товарни ишлаб 
чиқариш учун зарур бўлган иш вақтининг бошқа бир бирлик товарни ишлаб 
чиқариш учун зарур бўлган иш вақти билан ифодаланишидир.
 
Икки ўзгарувчи орасидаги тўғридан тўғри боғлиқликни ҳисобга олган 
ҳолда, 2-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган вақт миқдори билан 
ифодаланган 1-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган муқобил харажатлар 
А
1
/А
2
 
ни ташкил қилади. 
Фараз қилайлик, маълум бир товарларни ишлаб чиқариш учун зарур 
бўлган муқобил харажатлар I мамлакатда II мамлакатга нисбатан камроқ, яъни:
(А
1
/А
2
)< (А
1
*/А
2
*)
(1) 

---

22 
Ёки бошқача ифодалаганда, 
(А
1
/ А
1
*)< (А
2
/А
2
*)
(2) 
(1) формула нисбий устунликни ифода этувчи формула бўлиб, у маълум 
бир мамлакатда 2-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган харажатлар 
орқали ифодаланган 1-товарга сарфланган ишлаб чиқариш харажатлари бошқа 
мамлакатда худди шу товарни (2-товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган 
харажатлар билан ифодаланган) ишлаб чиқариш харажатларидан камлигини 
кўрсатади. Бу ҳар қандай икки мамлакат ва ҳар қандай икки товар учун 
ўринлидир, зеро нисбий устунлик фақатгина ҳар бир мамлакатдаги меҳнат 
cамарадорлиги нисбатига боғлиқ бўлади.