Дарслик тошкент – iqtisodiyot – 2019

 
11.3.1-расм. Марказий Осиѐда ЯИМнинг динамикаси 
 
Марказий Осиѐнинг барча мамлакатлари иқтисодиѐти, Қирғизистондан 
ташқари (Қирғизистон ЯИМнинг реал ўсиши 2016 йили 2000 йилга нисбатан 
197 % ташкил этди) ўртача уч маротаба ортди. Назарий жиҳатдан бундай 
ўсишни catch-up эффекти билан ҳам изоҳласа бўлади – ривожланаѐтган 

---

189 
мамлакатлар ишлаб чиқаришда мавжуд ноу-хау ва тажрибадан ўтган 
технологиялардан фойдаланиб институционал ривожланишни яхшилаб 
олишади. Минтақадаги иқтисодий ўсишнинг энг салмоқли омилларидан бири 
хомашѐ товарларига нархлар энг юқори бўлган даврда хомашѐ экспортининг 
тез ўсишидир. 2000 йилдан 2011 йилгача бўлган даврда жаҳон бозорида олтин 
463 %, кўмир 396 %, мис 386 %, нефть 268 %, табиий газ 207 фоизга ошди. 
2000 йилларда Хитойнинг кўмир, мис, нефть ва табиий газга бўлган 
юқори талаби Марказий Осиѐ мамлакатлари, жумладан, Россия экспортининг 
ошишига ҳам жиддий таъсир кўрсатди. Россия эса, ўз навбатида, ушбу 
минтақадаги меҳнат мигрантларининг жуда катта қисмини қабул қилди. Бунинг 
натижасида Тожикистон, Ўзбекистон ва Қирғизистонда ЯИМ жон бошига 
ўртача икки баравар, Туркманистон ва Қозоғистонда эса – икки ярим баробар 
ошди, дея кўрсатилади ҳисоботда. 
Глобал рецессия жараѐнлари, Россияга қарши санкциялар қўлланилиши, 
миллий валюталарнинг қадрсизланиши экспорт даромадининг ўпирилиши ва 
пул ўтказмалари ҳажмининг пасайишига олиб келди. Евроосиѐ иқтисодий 
ҳамкорлик ташкилотига аъзо Қирғизистон бу вазиятда анча имтиѐзли ҳолатга 
эга бўлди. Қирғизистонлик мигрантларнинг пул ўтказмалари сезиларли 
даражада камаймади, дейилади ҳисоботда. 2014 йилда пул ўтказмалари 
ЯИМнинг 30 фоизини ташкил этган бўлса, 2015 йилда ушбу кўрсаткич 25,3 
фоизга камайди, 2016 йилга келиб эса бу кўрсаткич яна эски ҳолига қайтди. 
Ўша даврларда тожикистонлик мигрантларнинг пул ўтказмалари 2014 йилда 
ЯИМга нисбатан 36,6 фоиздан 2015 йилда 28,8 фоизгача тушиб кетди, 2016 
йилда эса бу кўрсаткич 26,9 фоизгача пасайди. Ўзбекистонда эса пул 
ўтказмалари ЯИМга нисбатан унча катта роль ўйнамайди (агар ҳисоботларга 
асосланадиган бўлсак) ва 2013 йилдан буѐн 11,6 фоиздан 3,7 фоизгача 
қисқарган. Бироқ бу миқдор Россиядан Марказий Осиѐга жўнатилаѐтган 
маблағларнинг энг катта миқдорини ташкил этишини ҳам эсдан чиқармаслик 
лозим. 
ИҲТТ ҳисоботи Марказий Осиѐ мамлакатлари олдида турган энг долзарб 
муаммолардан бири – иқтисодий йўлакларни яратиш ва траспорт бўғинларини 
ривожлантиришга қаратилган. Инфратузилманинг 2016 йилдан 2030 йилгача 
бўлган давргача сармоявий талаблари 492 млрд. АҚШ доллари даражасида 
баҳоланади ва харажатларни минтақа ЯИМ ҳозирги 4 % даражасидан 6 % гача 
кўпайтиришни назарда тутади. Марказий Осиѐ йўллари анча таъмирталаб. 
Қирғизистоннинг 60 % йўллари, Қозоғистоннинг – 54 %, Тожикистоннинг – 48 
%, Ўзбекистоннинг 23 % йўлларининг на асфальт, на бетон қопламалари бор. 
Минтақадаги кўп мамлакатлар инфратузилма билан боғлиқ орзуларини 
Хитойнинг ―Бир макон – бир йўл‖ дастури билан боғламоқда. Шуни ҳам эсдан 
чиқармаслик керакки, Хитойнинг ташқи қарзи шиддат билан ошиб бормоқда, 
айниқса, Тожикистон ва Қирғизистонда бу икки томонлама ҳамкорликни олиб 
боришда айрим мажбуриятлар ва хавф-хатарларни юзага келтиради. 
Минтақадаги корхоналар умумий сонининг 90 фоизини кичик ва ўрта 
корхоналар ташкил қилади, аммо уларнинг ЯИМ улушлари 25 фоиздан 41 
фоизгача ташкил қилади, фақатгина Ўзбекистонда ушбу кўрсаткич 55 фоизга 

---

190 
тенг. Улар Ўзбекистонда ишчи кучининг 78 фоизидан фойдаланади, бу 
кўрсаткич Қозоғистонда 38 фоизни ташкил этади. Кичик ва ўрта корхоналар 
қўшимча қиймати паст бўлган секторларда, айниқса, қишлоқ хўжалиги ва 
савдода тўпланган. Шу боис уларнинг экспортдаги улуши чекланган, 
минтақадаги экспортнинг асосий ҳажмини йирик компаниялар томонидан 
экспорт қилинадиган табиий ресурслар ташкил қилади. Бундан ташқари, улар 
ташқи бозорларга чиқиш ҳақида гап кетганда, алоҳида тўсиқларга дуч 
келишади. 
Жаҳон банкининг ―Бизнесни юритиш‖ рейтинги маълумотларига кўра, 
Қозоғистон Марказий Осиѐ республикалари орасида энг яхши ўринни эгаллаб 
келмоқда ва 190 та мамлакат ўртасида 35-ўринни эгаллаб турибди (шунинг 
ўзида мамлакатда индекс кўрсаткичларига кирган ўнта компонентдан еттитаси 
бўйича 2016 йилда ислоҳотлар ўтказилди). Қирғизистон ва Ўзбекистон биринчи 
юзталикдан жой олган, Тожикистон эса қуйи поғоналардан ўрин эгаллаган.