Дарёнинг геологик иши

Сел оқимлари – cel Q.
Сел – бу тоғдан катта тезликда тушиб келаётган оқим. У вақтинчалик бўлиб сув, тош ва лой аралаш массадир. Асосан тоғларда шаклланади ва қуйидаги зоналарга эга:
ЗВ – сув тўплаш зонаси;
ЗС – оқиб тушиш зонаси;
ЗНО – ёғинларни тўплаш зонаси (чиқариш конуси).
Сел оқимлари 2 турли бўлади:

• 
  боғланган (связанные) – сув кўчирилаётган грунт массасидан ажралмайди, катта вайронгарчиликка олиб келувчи кучга эга;
  
• 
  боғланмаган (несвязанные) – сув йирик бўлакларни оқизиб бир жойдан иккинчи жойга кўчиради.
  

Пролювий – селнинг қаттиқ элементлари чўкишидан шаклланган ётқизиқлар.
Селнинг шаклланиш сабаблари: тоғ жинслари катта бўлакларининг мавжудлиги, ёғингарчиликнинг кўп бўлиши.
Селга қарши кураш: сув тўплаш зонасида – дархтлар ўтказиш, дарахт кесилишини тақиқлаш, сувларни ариқлар ёрдамида қочириш; оқиш зонасида – тўсиқлар, ховузлар, кўтармалар (дамбалар) ўрнатиш.
Дарёларнинг геологик иши.
Дарёларнинг геологик иши қуйидагилардан иборат (Расм 9.2):

1. 
   эрозия, яъни тоғ жинсларингинг оқар сувлар таъсирида емирилиши;
   
2. 
   емирилган махсулотларни кўчирилиши;
   
3. 
   аккумуляция, яъни дарё кўчирган нураш махсулотлари ётқизиқлари.
   

Эрозияни 2 тури мавжуд: туб ва қирғоқ эрозияси. Хар бир дарё эрозия базисига эга – бу дарёнининг денгизга қуйилиш нуқтасидир.

9.2-расм. Дарёнинг бўйлама профили:
I – юқори оқим; II – ўрта оқим; III – қуйи оқим; 1, 2, 3, 4 – дарё профилининг ювилиб ўзгариш босқичлари; 5 – дарё тубига оид эрозиянинг йўналиши
Дарё водийси (Речная долина) – бу дарёнинг емирувчи ва аккумулятив фаолияти натижасида шаклланган тоғора сифат шаклдаги чуқурлик.
Водий элементлари: дарё туби, ўзани, қирғоқ атрофи, террасаси.
Ўзан (Русло) – бу водийнинг сув оқими билан эгалланган қисмидир. У асосий ёки эски ўзан бўлиши мумкин. Эски ўзан (Старица) – бу эски ўзан қолдиғи. Дарё ўзани чизиқли ёки меандр кўринишида бўлиши мумкин (Расм 9.4).