Дарёнинг геологик иши

Дарёнинг геологик иши.
Дарё сувлари холати, оқар сувлар хосил бўлишида ёмғир, қор ва музликлар мухим роль ўйнайди. Улар ернинг маълум юзасида тўпланиб оқар сувларни хосил қилади. Бир йилда ернинг юзасига 112000 м³ ёғингарчилик ёғади. Бу дегани 1 м² юзага 1 мм ёғин тўғри келади. Оқар сувлар таъсирида эрозия (ювиш ёки ювилиш) ходисаси рўй беради. Эрозия таъсирида қуйидаги ходисалар рўй беради: тоғ жинслари нурай бошлайди, бузилган жинсларни оқизиб тўплайди, маълум жойларда ётқизиқлар хосил бўлади. Эрозия ходисасини чуқур тахлил қилсак, бу ходиса бузиш ва яратиш ролини ўйнайди. Эрозиянинг иккита тури мавжуд:

1. 
   Текислик бўйича – сув ер юзаси бўйлаб турли хил йўналишларда оқади;
   
2. 
   Тўпланган сув маълум бир ўзанни ташкил қилиб оқади. (Расм 9.1).
   

Ювилиш махсулотларига делювий дейилади.
Делювий деганда тоғнинг устида ва пастки қисмида нураш ходисаси натижасида хосил бўладиган ётқизиқларга айтилади. Делювийни dlQ деб белгилаймиз.
Делювий ва унинг муҳандис– геологик хосликлари.




9.1-расм. Ётқизиқларнинг шаклланиши:
Э – элювий; Д – делювий; П – пролювий; 1 – атмосфер ёҳингарчиликлари; 2 – текисликкка оид ювилиш; 3 – ёнбағирнинг бирламчи сирти; 4 – туб жинслар
Делювий – тоғ қияликлари
ва унинг ёнбағирларида
хосил бўлган ётқизиқлар.
Делювий таснифи:

1. 
   Таркиби бўйича (кукунлари ўлчамлари) тўшама жинсдан
   

фарқ қилади;

2. 
   Литологик хилма-хил (шағал,
   

қум, лой, супесь, созтупроқ);

3. 
   Қиялик бўйлаб кўтарилган
   

сари заррачалар ўлчамлари йирикроқ бўлади;

4. 
   Қалинлиги ўнлаб метр бўлиши
   

мумкин;

5. 
   Биржинслимас ва ўзининг физик-механик хусусиятлари билан фарқ қилади;
   
6. 
   Кўчиш қобилияти мавжуд.
   

Делювиал ётқизиқлар бино ва иншоотларни жойлаштириш учун ярамайди.
Ювилиш (Размыв) – чуқурлик эрозияси фаолияти натижаси. Энг кўп учрайдиган муҳандис – геологик ходиса: жарликлар.
Жарлик(Овраг) – эрозия келтириб чиқарган чўзиқ ўйма (депрессия). Жарликлар келиб чиқиш сабаблари: рельефнинг бўлиниши, ёғингарчиликларнинг кўп бўлиши, ўсимликларни қирқиб ташлаш, қияликлар нураши, доимий сув оқимининг мавжудлиги.
Эрозия базиси – грунт ювилиши мумкин бўлган энг пастки нуқта, одатда жарлик, дарё ва сув оборларидаги сув сатҳи.
Жарликлар хосил бўлишини олдини олиш: қияликларга ўсимликлар экиш, қирғоқлар мустахкамлигини таминловчи муҳандислик иншоотлари қуриш, тўсиқлар ва тўғонлар қуриш.