Д. Т. Абдукаримов

Генетикаси. 
Кўк нўхат ўсимлигининг генетикасини ўрганишнинг 
дастлабки ишлари буюк олим Г.Менделнинг тажрибаларидан бошланади. 
Шундан бери бу соҳадаги интенсив ишлари жаҳоннинг кўп мамлакатларида 
ўтказилмоқда. Ҳозирда ҳам экма горох ўсимлиги ѐкимли генетик объектлардан 
бўлиб ҳисобланади. 
Кўк 
нўхат 
ўзининг 
хусусиятлари–ўзидан 
чангланувчан, 
яхши 
фарқланадиган морфологик белгилари ва фақат етти жуфт хромосомалар (2n 
=14) борлиги билан генетик изланишлар учун жуда қулай ўсимлик бўлиб 
ҳисобланади.
С. Блекслининг маълумотлари бўйича кўк нўхатнинг 1000 га яқин 
локуслари аниқ бўлиб, булардан 300 идентификатланган, 170 таси етти 
жипслашиш гуруҳларда жойлашган. 
Ноаллел типидаги ўзаро таъсирчанлиги бўйича наслдан наслга 
ўтказилиши, кўп генларнинг плейотроплилиги горохнинг қимматли хўжалик 
белгиларига қараб генетик анализни анча қийинлаштиради.
Пояси:
хлорофилларнинг нормал ривожланиши Аlb ва Аu доминант 
генларнинг борлиги билан таъминланади. Уларнинг рецессив аллеллари оқ ва 
олтин тусли майсаларни ҳосил қилишни таъминлайди ва бу майсалар 10 кундан 
кейин ўлади. Горох ўсимлигининг умумий узунлиги бир қанча генлар 
таъсирида доминант ҳолатда бўлади. Улардан бири бўғин ораси узунлигини, 
бошқалари уларнинг сонини назорат қилади. Поясининг фасциацияси fa ва fas 
рецессив аллелларнинг бирлашганлиги билан таъминланади. Fa Fas, Fa fas, 
faFas генотипли ўсимликлар одатдаги пояли бўлади. Aгар Fr
ва Fru
икки ген 
доминант бўлса, поянинг шохланиши бўлмайди, агар унинг бири Fr
fru
ѐки fr

---

27 
Fru рецессив ҳолатда бўлса, 3 – 4 шохи пайдо бўлади, fr
fru ҳолатда бўлса 7 – 10 
шохи ҳосил бўлади.
Барг белгилари:
ўсимликнинг маҳсулдорлигига асосий ассимиляция 
органи бўлган баргнинг хили (типи) катта таъсир кўрсатади. Баргнинг 
сатхининг муҳимлиги билан бир вақтда уларни ѐритилиши аҳамиятлидир. 
Акация типидаги баргли ўсимликлар катта ассимиляцион юзага эга, аммо 
улар кучли ѐтиб қолувчанлиги туфайли барглар бир бирига соя қилганлиги 
учун бу баргларнинг ассимиляцион фаолияти анча пасаяди. Мўйлабли барг 
типидаги ўсимликлар камроқ ѐтиб қолади, лекин баргларнинг сатхи одатдаги 
барглар типли ўсимликларга нисбатан камроқдир. 
В.В.Хангильдин бўйича кўк нўхатнинг барг типи (хили) Tl ва Af 
генларнинг доминант ва рецессив аллелларининг мураккаб ўзаро таъсири 
асосида таъминланади. Масалан, Tl Af билан ўзаро ҳаракати одатдаги барг 
типини таъминласа, af билан Tl бирлашгани натижасида баргчасиз барг типи 
шаклланади.