Д. Т. Абдукаримов

Ҳашаки лавлаги секлекциясининг хусусиятлари. 
Қанд лавлаги ва 
ҳашаки лавлаги селекциясида қўлланиладиган услублари, тартиби ва 
принциплари бир хил бўлиб, фақат селекция йўналишларида фарқ бўлиши 
мумкин. (15–расм)
Ҳозирги вақтда ҳашаки лавлагининг бир майсали, илдиз мевасида 13 – 17 
% қуруқ модда сақлайдиган, механизацияга мос, янги навлари ва 
дурагайларини яратилиши мақсадга мувофикдир. Ҳар хил тупроқ – иқлим 
шароитида ҳашаки лавлагининг ҳар хил нав дурагайларини экилишини тақозо 
этади.
Селекциянинг энг долзарб вазифаси – генетик жиҳатдан бир қатор бир 
майсали ҳашаки лавлагини яратишдир. Ҳашаки лавлаги селекциясининг 
(П.И.Фирсов ва А.М. Соловьев) қуйидаги йўналишлари мавжуд: 
1. Бўрдоқига боқадиган хўжаликларда фойдаланишга яроқли тупроққа 
бутунлай ботиб ўсадиган, таркибида кўп миқдорда қуруқ модда сақлайдиган, 
бир майсали ҳашаки лавлаги навларини яратиш. 
2. Ҳар хил молларнинг рационига мос, тупроққа бутунлай ботиб ўсадиган, 
таркибида камроқ (10–12 %) қанд сақлайдиган ҳашаки лавлаги навларини 
яратиш.
3. Эккендорфская желтая. Эккендорфская красная. Полусахарная белая 
типидаги бир майсали ҳашаки навларни яратиш. Ҳашаки лавлагининг навлари 
асосан 2 типга бўлинади: Типик ҳашаки юқори ҳосилли, таркибида кам қуруқ 
модда сақлайди (9–13 %). 
Ярим қанд лавлаги биринчисига нисбатан ҳосили пастроқ бўлиб, (14–17 %) 
қуруқ модда сақлайдиган ва механизацияга мос навлар. Ҳашаки лавлагининг 
навларини биринчи марта районлаштирилиши 1943 йилда бўлган. Юқорида 
кўрсатилган навлардан ташқари Лейтевицкая, Баррес, Танкорд, Маммўт, ярим 
қанд яшил бошли ва ярим қанд пушти бошли нав типлари яратилган.
Ҳашаки лавлаги нав ва дурагайларини полиплоидия асосида яратиш 
мисолларини кўриб чикайлик. Агар чатиштириш учун ҳашаки тетраплоид 
билан чанглатувчи сифатида диплоид қанд лавлаги олинса, ҳосил бўлган 
триплоид геномида ҳашаки лавлагининг хромосомалар тўплами икки ҳисса ва 
қанд лавлагининг хромосомалар тўплами бир ҳисса бўлади. (Х,Х,К, – ҳашаки, 
ҳашаки қанд) 
Х
1
Х 
1
Х 
1
Х 
1
х К 
1
К
1
Х
1 
– ҳашаки лавлаги
4 n ↓ 2n К
1 
– қанд лавлаги 
Х
1 
Х
1 
К
1 
→
Х
1
Х 
1
Х 
1
Х 
1 
– 4n – тетраплоид 
3 n К 
1
К
1
– 2n – диплоид
Х
1 
Х
1 
К
1
– 3n = триплоид 

---

172 
Бу усулда яратилган полиплоидлар биологик хўжалик белги ва 
хусусиятлари бўйича дастлаб олинган ҳашаки лавлаги навига яқин бўлиб, 
унинг таркибида қуруқ модда кўпроқ бўлиши билан фарқланади.
“К 
1
К
1
Х
1
” типидаги полиплоид дурагайлар тетраплоид қанд лавлаги билан 
диплоид ҳашаки лавлагининг дурагайлаши натижасида ҳосил қилиниб, улар 
ҳам юқори ҳосиллик ҳам таркибида кўп миқдорда қуруқ модда сақлаши билан 
фарқ қилади. Хўжалик кўрсаткичлари бўйича бундай полиплоидлар ярим қанд 
лавлаги қаторига киради.
К
1
К
1
К
1
К
1 
х Х
1
Х
1
К
1
– қанд лавлаги
4n ↓ 2n Х
1
– ҳашаки лавлаги
К
1
К
1
Х
1
К
1
К
1 
К
1
К
1
– 4n = қанд лавлаги тетраплоиди
3n 
Х
1
Х
1 
– 2n = ҳашаки лавлаги диплоиди 
К
1
К
1
Х
1
– 3n = ярим қанд лавлаги триплоиди
Германияда қанд лавлагининг кўша дурагайларини ҳосил қилиш усули 
ишлаб чиқилган. Бунинг учун бир хил хромосом тўпламли қанд лавлаги ва 
ҳашаки лавлагиларни (диплоид – диплоид билан тетраплоид – тетраплоид 
билан) бир – бири билан чатиштирадилар, ундан кейин ҳосил қилинган ҳашаки 
қанд диплоид ва тетраплоид дурагайларини ўзаро чатиштирадилар – натижада 
қўшалоқ полиплоид дурагайлар ҳосил килинади. 
Х
1
Х
1 
х К
1
К К
1
К
1
К
1
К
1
х Х
1
Х 
1
Х 
1
Х 
1 
2n 2n 4n 4n 
↓ ↓ 
Х
1
К
1
x К
1
К
1
Х
1
Х 
1
2n
4n
↓ 
К
1
К
1
Х
1 
3n
Х
1
Х
1 
К
1 
К
1
К
1
К
1 
Х
1
Х
1
Х
1 
Х
1
Х
1
– 2 n ҳашаки диплоид
К
1
К
1 
– 2n – қанд лавлаги диплоид 
Х
1
К
1
– 2n ҳашаки - қанд диплоид
Х
1
Х 
1
Х 
1
Х – 4n ҳашаки тетраплоид 
К
1
К
1 
Х
1
Х 
1 
– 4n қанд тетраплоид 
К
1
К
1
Х
1
K
1 
– 4n қанд-ҳашаки тетраплоид
К
1
К
1
Х
– 3n қанд-ҳашаки триплоид
Х
1
Х
1
К
– ҳашаки-қанд триплоид 
К
1
К
1
К
1
– 3n қанд триплоид 
Х
1
Х
1
Х
1 
– 3n хашаки триплоид 
Бу усулда яратилган дурагайларнинг ҳосилдорлигини (илдиз меваси) 
диплоид қанд лавлагига нисбатан 48 – 50% юқорироқдир.