Д. Т. Абдукаримов

Селекциянинг вазифалари ва йўналишлари. 
Тариқ селекциясининг 
асосий йўналиши ѐрма ишлаб чиқариш учун юқори ҳосилдор – 4 – 4,5 т/га, бир 
текис йирик донли, 1000 донининг вазни 8 – 9 г пўстлилиги 12 – 14 % ва ѐрма 
чиқиши 82 – 85 % ҳамда пишириладиган бўтқанинг юқори кулинар сифатли 
навларни яратиш. Навнинг қиммати биринчи навбатда ҳосилдорлиги билан 
аниқланади. Бунинг асосий кўрсаткичи ўртача битта ўсимликнинг 
маҳсулдорлигидир, рўвагидаги донлари бир вақтда пишадиган ва донлари кўп 
шаклланадиган донининг таркибида оқсил моддаси ҳамда алмаштириб 
бўлмайдиган аминокислоталарни миқдори кўп, қурғоқчиликка чидамли ва 
юқори агротехникага сезгир бўлиши керак.
Селекциянинг муҳим йўналиши
– касаллик ва зараркунадаларга 
чидамли навлар яратиш. Тариқ ўсимлигига кўп зарар етказадиган 
касалликлардан – қоракуя ҳисобланади. У ҳар хил жойларда тарқалиб, рўвак 
чиқариш даврида ҳосил бўлади, натижада рўваклари тўлиқича вайрон бўлиб, 
уларнинг ўрнига касалликнинг споралари билан ифлосланиши натижасида ѐрма 
чиқиши камаяди ва пишириладиган кашанинг таъми ѐмонлашади, агар кучли 
зарарланган бўлса истеъмол қилишга ярамайди. Тариқнинг чидамли навларини 
яратишда селекция иши ўтказиладиган худудда тарқалган қоракуянинг 
популяциясига чидамлилиги ҳисобга олиниши керак. Бу касалликка чидамли 
навлар яратиш усуллари ишлаб чиқилган ва тариқнинг бардошли навлари 
яратилган, масалан Веселоподлянское 632, Саратовское 2, Саратовское 3 ва 
бошқалар. 
Охирги йилларда дончани пўст остидаги зарарланишига, ўта чидамли 
навларни яратилишига катта эътибор берилмоқда. Касалланиб шикастланган 
дончанинг қора нуқтачалари, ҳар хил шакл ва катталикдаги атрофи қорамтир 
ранг билан ўраб олинган оқимтир доғлари бўлиб қарийиб 60 % юзасини 
эгаллайди. Бу касаллик – меланоз, тариқ экиладиган ҳамма худудларда айниқса, 
Марказий Қоратупроқ зонаси ва Поволжьеда кузатилади. Меланоз билан 
касалланган тариқнинг ѐрма чиқиши камаяди ва бўткасининг сифати кескин 
ѐмонлашади. Бу касалликка чидамлилик манбалари топилмаган, аммо бошқа 
навларга нисбатан меланозга чидамлироқ навлар ажратиб олинган: Саратовское 

---

150 
853, Оренбурское 42 ва бошқалар. Тариқ ўсимлиги гельминтоспориоз ва 
мозаика билан касалланиши кузатилади. Зараркунандалардан энг кўп зарар 
етказадиган тариқ пашшачаси, поя (маккажўхори) капалаги, тариқ сассиқ 
қўнғизи, чизиқли нон бургаси, цикада ва трипслардир.
Тариқ экинини шимолийроқ худудларга тараққий этиш учун юқори 
ҳосилли, тезпишар ва совуққа чидамли навларни яратиш лозим. Анғизда ѐки 
такрорий экин сифатида фойдаланиш учун яратиладиган тезпишар навлар 
билан вегетация даври 60 – 65 кун давомида юқори ҳосил шакллантириш 
қобилиятига эга бўлиш керак.